01:03 Mowzuk

Adam hem janly organizm. Emma ol beýleki janly organizmlerden haýsy aýratynlyklary bilen tapawutlanýar? Onuň haýwanlardan artykmaçlygy nämeden ybarat? Bu sowallary adamlar özlerine gadym döwürlerde hem beripdirler. Gadymy grek filosofy Platon bu sowala “Adam – bu iki aýakly, endamy tüýsüz we ganaty bolmadyk jandar” diýip jogap beripdir. Onuň degişgenräk okuwçylarynyň biri halypasynyň bu jogabyny ýaňsylap, ýelekleri ütülen horazy getirip: “Ynha, şu horaz halypamyzyň adam diýip atlandyrýan jandaryda” diýip degşipdir.

Platonyň bu jogaby bilen ondan iki müň soň ýaşap geçen görnükli fransuz fizigi we matematigi B.Paskal hem ylalaşmandyr. Ol: “Adam iki aýagyndan mahrum bolsa hem adamlygyna galýar, emma ýelegi ütülen horaz welin, adam bolup bilmeýär” diýipdir.

Geçmişiň beýik akyldarlary adamyň beýleki janly organizmlerden tapawutlylygyny onuň jemgyýetçilik jandarlygy bilen düşündiripdirler.
Hakykatdanda, adamy adam edýän zat onuň jemgyýetde ýaşaýanlygy. Adam çagasynyň hakyky adam bol maklygy üçin onuň adamlaryň arasynda ýaşamaklygy zerur. Adam çagalarynyň haýsydyr bir sebäplere gö rä haýwanlaryň arasyna düşüp, olaryň biri ýaly ýaşanlary barada maglumatlar az däl. Emma şol çagalaryň hiç biri hem daşky sypatlary boýunça adama meňzeşligini ýitirmediklerine garamazdan, hakyky manysynda adam bolup bilmändir. Olaryň aňly hereketler etmek, sözüň kömegi bilen gepleşip bilmek başarnyklaryndan mahrum bolan haýwanlardan tapawudy bolmandyr. Hatda, olar soň adamlaryň arasynda ýaşan halatlarynda hem doly derejede aňlydüşünjeli adamlaryň hataryna goşulyşyp bilmändirler, özlerini haýwanlar ýaly alyp barypdyrlar.

Filosofiýa özüniň bütin taryhynyň dowamynda adam meselesi bilen içgin gyzyklanypdyr. Gadym döwrüň filosoflary adamyň manysyny kiçi älem, adamyň özüni gurşap alýan uly älemiň dar görnüşi, ondada şol älemi gaýtalaýan kiçi, janly, hereketli dünýä diýip hasap edipdirler. Orta asyryň filosofiýasy adamyň manysyny, onuň hudaý tarapyn döredilenliginde we ruha eýe bolýanlygynda görüpdir. Täze döwrüň filosofiýasy adamyň manysyny, onuň aňlamaklyga bolan ukybynda görüp, onuň maksadyny tebigatyň üstünden agalyk etmek bilen baglapdyr. Marksistik filosofiýa adamyň manysyny jemgyýetçilik gatnaşyklary bilen baglylykda açmaklyga çalyşýar. Bu filosofiýa adamyň zähmetiň kömegi bilen haýwanat dünýäsinden bölünendigini, özbaşdaklyga eýe bolandygyny we dörändigini belleýär. Adamyň maksady, garaýyşlary, hereketi we niýeti marksistleriň pikiriçe, soňky netijede jemgyýetçilik gatnaşyklary, ilki bilen hem önümçilik gatnaşyklary bilen kesgitlenýär.

Häzirki döwrüň ylmy hem adamyň manysyny kesgitleýän we onuň ösüşiniň esasyny düzýän başlangyç hökmünde jemgyýetçilik önümçiliginiň çäginde amal edilýän zähmetiň uly orna eýeligini tassyklaýar. Adam gönümel ýada başga zadyň kömegi bilen umumylykda jemgyýeti düzýän jemgyýetçilik gatnaşyklaryna girmezden ön
dürip hem, zähmet bilen meşgul bolup hem bilmeýär. Jemgyýetçilik gatnaşyklarynyň we zähmetiň ösmekligi, kämilleşmegi bilen jemgyýetçilik gatnaşyklary hem ösýär. Nähili derejede adam jemgyýetçilik
gatnaşyklaryny özünde jemlese, özleşdirse, amal etse, şolaryň täsiri bilen şol derejede onuň öz ösüşi hem bolup geçýär. Bu ýerde ähli jemgyýetçilik gatnaşyklaryň jemi emele gelip, ol maddy we ruhy,
geçen we häzirki gatnaşyklary öz içine alýar. Adam bir wagtyň özünde öndürýän, aňlaýan, medeniýetli, ahlakly jandar bolýar. Ol köp ýada az derejede jemgyýetçilik gatnaşyklarynyň ähli öwüşginlerini özünde toplap, özüni jemgyýetçilik manysynda amal edýär. Şu meseläniň ikinji tarapy adamyň adamzat taryhynyň önümidigi bilen baglydyr. Häzirki zaman adamy “tarp ýerden“ döremändir. Ol jemgyýetçiliktaryhy ösüşiň netijesidir. Bu ýerde gürrüň adamyň adamzat kowmy bilen
baglylygy barada barýar. Ýöne adam diňe jemgyýetiň we jemgyýetçilik gatnaşyklarynyň önümi däl, ol öz gezeginde olary dörediji hem bolup çykyş edýär. Şeýlelikde, adam bir wagtyň özünde jemgyýetçilik gatnaşyklarynyň hem obýekti, hem subýekti bolup çykyş edýär. Adam bilen jemgyýetiň arasynda dialektiki özara täsir bar: adam jemgyýetiň mikro derejedäki ýüze çykmasy – mikrojemgyýet, jemgyýet bolsa – jemgyýetçilik gatnaşyklaryndaky adamyň özi. Onda bu ýerde adamyň sosialhereketli manysy barada aýtsa bolar. Sosial gatnaşyklaryň we pikir alyşmalaryň çäginden daşarda ol adam hökmünde amal bolup bilmeýär. Ýöne adamy öz manysynda onuň özünde görüp bolmaýar. Onuň hakyky ýüze çykmasyny adamyň ýaşaýşyndan tapyp bolýar. Eger adamyň manysy – adam kowmunyň umumy häsiýetnamasy bolsa, adamyň ýaşaýşy özüniň takyktejribeleýin ýüze çykma manysynda elmydama aýratyn hem takykdyr. Adam ýaşaýşy onuň barlygynyň, ähli köpdürli görnüşleriniň we häsiýetleriniň ýüze çykmasynyň bitewiligidir. Bu bitewilik ilki bilen üç – biologiki, sosial we psiholo giki başlangyçlaryň bitewiligi hökmünde ýüze çykýar. Olaryň islen dik biri ýok bolan halatynda adamyň özi hem ýok bolýar.

Adamyň ýaşaýyş meselesiniň ähmiýeti onuň manysy meselesiniň ähmiýetinden pes däldir. Häzirki zaman filosofiýasynyň esasy ugurlarynyň biri bolan ekzistensializmde adamyň ýaşaýşy adamyň aýratynlandyrylan, bu dünýäniň çäklerinden çykmaklygyna baglanyşdyrylan onuň barlygy hökmünde düşündirilýär. Ýokarda aýdylanlardan adamyň düýp mazmunynyň dört ölçeglidigini, ýagny onuň biologiki, sosial, psihologiki we kosmiki ýaşaýyş esaslarynyň barlygy hakyndaky netijä gelmek mümkin.