08:59 Mowzuk

Biziň beýnimiz bar bolan ýatlaryň görnüşlerinden peýdalanmak üçin dürli gurluşlardan peýdalanýar. Ýadyn esasan iki görnüşi bolýar: uzak möhletleýin ýat we gysga möhletleýin ýat.
Ýadyň bu iki görnüşinde hem dürli näsazlyklaryň ýüze çykýandygyna garamazdan biz ýadyň uzakmöhletleýin deklaratiw görnüşinde galýarys.
Gysga möhletleýin ýat - az göwrümli maglumaty az möhletiň dowamynda saklaýar.
Uzakmöhletleýin ýat- uly göwrümdäki, çylşyrymly maglumatlary uzak wagtyň dowamynda saklaýar. Muňa hem adamlar adatça "ýat" diýip at berýärler. Uzakmöhletleýin ýadyň iki sany görnüşi bolýar: Deklaratiw däl ýagny implisit ýady (maşyn sürmek, tigirde aýlanmak) we deklaratiw ýagny eksplisit ýadydyr (kimdir biriniň adyny ýatda saklamak, açarlary nirede goýanyňy bilmek, bäş minut ýa-da bäş aý mundan öň näme bolanyny ýadyňda saklamak).
Eger-de biz nämedir bir zady ýatdan çykarsak biz ony düýbünden unutmaýasda, beýnimiz wagty bilen şol maglumata barýan ýoly tapmaýar diýsek bolar. Şeýle patalogiki ýatdan çykarmaklyga amneziýa diýilýär we onuň birnäçe häsiýetleri (simptomlary ) bolýar:
1.zatlary ýygy-ýygydan ýitirmek.
2. Gepläniňde dogry sözleri haýal saýlap almagy başarmak.
3.Şol bir soragy gepleşikde birnäçe sapar bermek ýa-da şol bir wakany birnäçe gezek gaýtalap gürrüň bermek.
4. Haýsydyr bir eden hereketiňi unutmak (meselem derman atdymmy ýa ýok, ýa-da ütügi sogurdymmy ýa ýok?)
4. Tanyş ýerde öz ugruňy ýitirmek ýa-da ters ugra gitmek.
5.Ýyly hepdäniň günlerini çalyşmak
6. Duşuşygyn wakanyň wagtyny unutmak.
7. Belli bir netijä gelmekde we görkezme esasynda bir işi ýerine ýetirmekde kynçylyk çekmek.
Ýatdan çykarmaklyk ýada başgaça aýdanymyzda unutmaklygyň iki görnüşi bar gysga möhletli (tranzitor) ýatdan çykarmak we hemişelik unutmak (permanent).
Tranzitor ýagny, gysga möhletde ýatdan çykarmak bolanda haýsam bolsa bir maglumaty ýatdan çykaryp soňra ony ýada salmakdyr. Meselem biz kimdir biriniň adyny unudýarys emma birnäçe sagatdan soň ýada salýarys we şm.
Hemişelik unutmak (permanent ýatdan çykarmak) bolanda bu biziň ýatdan çykaran we gaýtadan dikeldip bilmedik maglumatymyz bolýar. Ony hatda biri ýatlatsa hem ýadymyza düşmän bilýär.
Ýadyň bozulmalarynyň birnäçe sebäpleri bar:
1. Saglyk ýagdaýy sebäpli, meselem nädogry iýmitlenmek, adam bedenine belli bir mukdarda b6 we b12 witaminleriň ýetmezçiligi, alkogoldan yzygiderli peýdalanmak, galkan şekilli mäz, böwrek we bagyr bilen bagly keselleriň ýüze çykmagy, kelle-beýnisine şikes ýetmegi, onkologik kesellerde dürli himiýa bejergiler netijesinde, kelle beýnisinde kislorod ýetmezçiligi ýüze çykanda;
Aladalar, stress, üznüksiz depressiýa, gaýgy, güýçli emosional duýgular (meselem gahar -gazap, gorky) netijesinde hem ýatkeşligi ýitirmek ýüze çykyp biler;
Dürli kognitiw bozulmalar- ýagny adam gündelik durmuşda tiz -tiz ýönekeý zatlary ýatdan çykarýa emma bu oňa düýpli zyýan ýa-da päsgel bermeýär. Seýlede bolsa, ýönekeý kognitiw bozulmalaryň wagtynda öňi alynmasa Alsgeýmeriň keseline hem ýazyp biler.
Demensiýa sebäpli adamlarda ýatkeşligiň bozulmasy, esasan ýaşy uly gartaşan adamlarda ýüze çykýar. Ýatkeşligiň bozulmagy sözleýişde, özüňi alyp barmakda ýüze çykyp bilýär. Ýagny näme geplänini näme edip goýýanyny adam bilmeýär.
Alsgeýmeriň keseli.- bu keselde neýronlarda beta amiloid beloklary toplanýar we neýronlar öz ýaşaýyş işjeňligini ýitirýänçäler gyrmança görnüşinde ýygnanyp durýarlar. Bu hem kem-kemden ýatkeşligiň peselmegine getirýär. Adam ýuwaş ýuwaşdan daş töweregini tanaman başlaýar, adamlary unudýar hatda näme hereket edip goýýanyny hem bilmeýär.
Ýatkeşligiň peselmeginiň öňüni almak üçin esasy üns bermeli satlarymyz:
Sagdyn uky,
Sagdyn iýmitlenmek,
Işjen sosial durmuş,
We kognitiw iş -hereketdir.
Biziň beýnimiz hem edil myşsalar ýalydyr biz ony näçe ulandygymyzça ol şonça hem taplanýar.