10:37 Mowzuk

Mälim bolşy ýaly, biziň ata-ba-
balarymyz araplar gelmezinden öň hem özleriniň ýyl hasabyny ýöre-
dipdirler. Müçe hasabyna esaslanýan hasap hem şeýle ýyl hasaplarynyň biridir. Bu hasap gadymy döwürlerden bäri türkmen, özbek,
gyrgyz, gazak, uýgur, hytaý hem-de mongol halklarynyň arasynda
giňden ýaýrap, golýazmalarda, resminamalarda, dürli wakalaryň ta-
ryhyny anyklamakda, seneleri deňeşdirmekde möhüm ähmiýete eýe
bolup gelipdir. Gadymy golýazmalara nazar salanyňda, olarda eseriň
ýazylyp gutarylan wagtynyň hijri ýyl hasaby bilen bilelikde, köp ýer-
de müçe hasabynda hem görkezilendigine duş gelmek bolýar
Türkmen nusgawy edebiýatynyň görnükli wekili Abdylla Şaben-
de özüniň «Gül–Bilbil» dessanyny ýazan wagtyny şeýle belleýär:
Müň iki ýüz on dört boldy taryhda,
Bijin ýyly ýazdym kyssany begler.
Bu ýerdäki 1214-nji hijri ýylyny milady ýylyna öwürsek, ol mi-
lady ýyly boýunça 1800-nji ýyla – bijin ýylyna gabat gelýär.
Müçe ýyllary bilen seneleriň beýan edilişine türkmen nusgawy
edebiýatynyň eserlerinde köp duş gelmek bolýar. Magtymgulynyň
«Atamyň» atly goşgusynda pederi Döwletmämmet Azadynyň aradan
çykan ýyly müçe ýyl hasabynda berilýär.
Müçe ýyllary baradaky ilkinji maglumatlara Birunynyň «Asa-
rul bakiýa», Mahmyt Kaşgarlynyň «Diwany lugat et türk» işlerinde,
halk döredijiliginiň eserlerinde we ş.m gabat gelmek bolýar. Olardan
mälim bolşy ýaly, türki halklar müçedäki on iki ýyly on iki sany haý-
wan ady bilen belläpdirler. Şolar arkaly adamlaryň doglan, aradan çy-
kan wagtlary, şeýle-de beýleki möhüm wakalar bellenilipdir hem-de
ýatda saklanylypdyr. Müçe ýylynda haýwanlaryň ady aşakdaky ter-
tipde ýerleşdirilýär:
1. Syçan. 2. Sygyr. 3. Bars. 4. Towşan. 5. Luw (balyk). 6. Ýylan.
7. Ýylky (at). 8. Koý (goýun). 9. Bijin (maýmyn). 10. Takyk (towuk).
11. It. 12. Doňuz.
Müçe ýyllarynyň atlaryny ýatda saklamak üçin iki setirli goşgy
ýat tutulýar:
Ýyl başy syçan, sygyr, bars,towşan, luw, ýylan,
Ýylky, koý, bijin, takyk,it, doňuz – boldy tamam.
Müçe ýyly 21-nji martdan başlanýar. Syçandan doňza çenli
12 ýyl bolýar, 13-nji ýyla geçende ýene syçandan başlanyp gaýta-
lanýar. Diýmek, bir syçan ýylyndan beýleki syçan ýylyna geçilende
13 ýyl bolýar. Şoňa görä-de ýaş hasaplanylanda:
Birinji müçe (çagalyk müçesi) – 13 ýaş;
Ikinji müçe (jahyllyk müçesi) – 25 ýaş;
Üçünji müçe (ýigitlik müçesi) – 37 ýaş;
Dördünji müçe (orta ýaş müçesi) – 49 ýaş;
Bäşinji müçe (ak sakgallyk müçesi) – 61 ýaş;
Altynjy müçe (gartaňlyk müçesi) – 73 ýaş;
Ýedinji müçe (garrylyk müçesi) – 85 ýaş diýen ýaly toparlara
bölünýär.