16:45 Mowzuk

Taryhda ilkinji çaý, Hytaýda b.e.öňki 2737-nji ýylda döräpdir. Rowaýata görä Hytaý imperatory Shen Nung tarapyndan gullugyndakylara bir gysym ýaprak çöpledilip, gaýnadyp içgi ýasadylmagy bilen oýlap tapylypdyr. Imperator, bu içgä çaý diýip at dakypdyr. Taryhy maglumatlara görä biziň eýýamymyzyň 618-906-njy ýyllar aralygynda Hytaýda höküm süren tan nesilşalygy döwründe çaý iň köp içilýän içgi bolupdyr.

Biziň eýýamymyzyň 850-nji ýyllaryna degişli bolan arap taryhy çeşmelerinde çaý hakynda agzalyp geçilýär. Ýewropa materigine çaý ilkinji gezek 1560-njy ýylda Žasper de Kruz tarapyndan getirilip, tanadylypdyr.

Amerikanyň ýaşaýjylary 1650-nji ýylda Gollandiýaly täjir Peter Stuýwesantyň satyp başlamagy netijesinde çaý bilen tanyşypdyrlar.
(Kätip Myradow)

Ilkinji güneş äýnekleri güneşden, gyş günlerinde bolsa gar we buz böleklerinden goranmak üçin dakynylypdyr. Şol döwürdäki äýnekleriň ýönekeýje şekili haýwanlaryň süňklerinden ýasalypdyr. Süňkleriň aralygynda kici deşijekler goýulupdyr we süňkleriň gapdal gyralaryna halka şekilli ýüpler birikdirilipdir. Halka şekilli ýüpleri gulaklaryň arkasyndan geçirilip özlerine rahat görnüşinde dakyp ugrapdyrlar. Güneş äýnegini ulanan ilkinjileriň biri rim imperatory Nerodur. Onuň dakynan äýnegi süňkden däl-de, garamtyl aýna şekilinde bolupdyr. Nero äýnegi gladiatorlaryň (sirkde ýabany ýyrtyjylar ýa-da başga bir pälwan bilen söweşmek üçin harby ýesirlerden ýörite taýýarlanan pälwan) söweşlerine seredende dakynypdyr.

Mundan başga-da güneş äýneklerini ulanan ilkinjileriň biri hytaýlylardyr. Şol wagtda ulanylan äýnekler günden, sowukdan goranmak maksady bilen ulanylsa-da soňky ýyllarda olar bezeg görnüşinde hem dakylypdyr. 1280-nji ýylda Italiýada döwrebaplaşan äýnekler öndürilip başlanylýar. Iki aýry aýna böleklerinden ybarat bolan bu önümiň daşy demir bilen örtülipdir.Aýry aýna bölekleri burnuň üstünde deňagramlylykda durar ýaly köpürjik görnüşünde demir bölegi bilen aýlawlanylýar.

1752-nji ýylda Angliýaly James Ayscough tarapyndan göz ölçeginde bolan gök hem-de ýaşyl reňkli göz linzalar oýlanylyp tapyldy. Aslynda gün şöhlesinden goranmak üçin tapylan bu göz linzalary wagtyň geçmegi bilen bezeg görnüşünde we medisinada göz göreçligi pes bolan adamlar hem ulanýar.

1960-nji ýyllarda “Hollywood” ýyldyzlarynyň kinofilmlerde güneş äýnekleri bilen çykyş etmekleri, äýnekleriň satylşynyň artmagyna getiripdir. Şondan soňra häzirki wagta çenli güneş äýnekleri bezeg üçin we günden goranmak üçin halk köpçüligi tarapyndan giňden ulanylýar.

(Owadan Öwezowa)
Taryhda hat ýazmak üçin niýetlenen ilkinji galam b.e.öňki 1000-nji ýyllarda Hytaýda oýlanyp tapylypdyr.

***

Häzirkizaman ruçka taryhda ilkinji gezek wengriýaly oýlap tapyjy heýkeltaraş we žurnalist Lazlo Biro (1899-1985) tarapyndan 1930-njy ýylda ýasalypdyr.

(Kätip Myradow)

Taryhda ilkinji gazet miladydan öňki 59-njy ýylda imperator Ýuliý Sezaryň karary esasynda Rim senaty tarapyndan çykarylypdyr. Bu gazetde doglan günler, durmuş toýlary, nikalaryň bozulmagy we ölüm hadysalary barada ýazylypdyr. Halkyň bolan wakalardan habardar bolmagy üçin Rimiň ähli künjegine gazet paýlapdyrlar. Okap bilmeýänler üçin bolsa köpçülik ýerlerinde gazeti sesli okap beripdirler. Bu gazet biziň eýýamymyzyň 131-nji ýylyndan başlap, kazyýetiň alyp barýan işleri we kanunlary hakyndaky habarlary hem halka ýetiripdir.

Çeşme: Trewor Gomer, «Ilkinjileriň kitaby».

Taryhda ilkinji metal puly miladydan öňki VII asyrda günbatar Anadolyda (häzirki Türkiýäniň çäklerinde) ýaşan midiýalylaryň koroly Alýattes oýlap tapypdyr. Bu pul teňňe görnüşinde bolupdyr. Ol mis, kümüş we altyn garyşdyrylyp ýasalypdyr.

Taryhda ilkinji kagyz puly biziň eramyzyň 806-njy ýylynda hytaýlylar ulanyşa girizipdirler. Ýewropada bolsa ilkinji kagyz pullaryň ulanyşa girizilmegi XVII asyryň aýaklaryna gabat gelýär.

Çeşme: Gerodotyň taryhy, Tom I, sah. 91.

Taryhda ilkinji radio 1901-nji ýylda Guglielmo Markoni (1874-1937) tarapyndan oýlanyp tapylypdyr. Ol Atlantik ummanynyň üstünden «mors» elipbiýi bilen iberen signallarynyň esasynda bu günki radiony oýlap tapypdyr. Ol 1904-nji ýylda «radiony oýlap tapan» diýip patent alýar. Ýöne G. Markoniniň nazaryýetiniň üstünde işläp, serbiýaly Nikola Tesla 1893-nji ýylda ondan öň radiony oýlap tapyp tassykladyp bilmändir. Aradan çykandan soň, ilkinji bolup radiony Teslanyň (1943) oýlap tapandygy aýan bolupdyr. Radiony oýlap tapyjy patenti bolsa ýene-de G. Markonide galypdyr.

Radionyň ilkinji sesli ýaýlymy bolsa 1906-njy ýylda täze ýyl gijesinde Amerikanyň Birleşen Ştatlaryndan Atlantik ummanyndaky gämä iberilen gutlag bilen orta çykypdyr.

Çeşme: Trewor Gomer, «Ilkinjileriň kitaby».

Adamzat siwilizasiýasynyň iň gadymy ojaklarynyň biri hasaplanýan Şumer-akkad medeniýeti ilkinji kanunyň hem dörän ýeridir. Taryhda ilkinji kanun Mesopotamiýada (Tigr bilen Ýefrat derýasynyň aralygy) ýaşap geçen şumerler tarapyndan miladydan öňki 2100-2050-nji ýyllarda ýazylypdyr. Bu kanunlar Şumer-akkad patyşasy Ur-Nammu tarapyndan döredilipdir. Bu kanuna hem «Ur-Nammu» diýlip at berlipdir.

Çeşme: Trewor Gomer, «Ilkinjileriň kitaby»

Boýunbaglar erkek adamlaryň gündelik durmuşynda esasy bezeg serişdeleriniň biri bolup hyzmat edýär. Boýunbag (galstuk) adamy salyhatly we medeniýetli görkezýär. Taryhy maglumatlara görä, XVII asyrda fransuz koroly Lui XIII goşunyndaky saýlama esgerlerini beýlekilerden aňsatlyk bilen tapawutlandyrmak üçin olara boýunbagy dakdyrypdyr.

Ýene bir taryhy maglumata görä, horwat esgerleriniň aýallary we eneleri öz ýaglyklaryny ýanýoldaşynyň, ogullarynyň boýunlaryna baglapdyrlar. Olar bir tarapdan, uzak ýola barýan ýanýoldaşlarynyň, ogullarynyň nirede bolsalar-da, boýunbaglaryna gözi düşende öý-ojagyny ýatlap durmaklaryny isleseler, beýleki tarapdan, şol boýunbaglarynyň özlerini bela-beterlerden goraýandyklaryna ynanypdyrlar. Horwat esgerleriniň boýunbaglary fransuz serkerdeleriniň hem ünsüni özüne çekipdir. Aýal-gyzlardan ýadygär galan bu boýunbaglar wagtyň geçmegi bilen fransuz modaçylary tarapyndan has-da kämilleşdirilip, häzirki döwürde giňden ulanylýan boýunbaglar ýüze çykýar.

Fransuz serkerdeleri wagtyň geçmegi bilen bu boýunbaglary gündelik durmuşda hem dakynyp başlaýarlar. Boýunbaglar XVII asyryň ortalarynda, esasanam özüniň harby derejesini halka görkezmekden lezzet alýan fransuzlaryň arasynda has-da ýörgünli bolýar. Olar muňa “A la Croate” (horwat usuly) diýip at berýärler. Boýunbaga häzirkizaman fransuz dilinde hem “Cravate”(krawat) diýilýär. Geçen asyryň 60-njy ýyllarynyň ahyrlarynda, 1970-nji ýylyň başlarynda boýunbaglar onçakly köp ulanylmasa-da, 1980-nji ýylda ýene-de meşhur bolup başlaýar.

Taryhda ilkinji kitap çap edýän enjamy biziň eýýamymyzyň 200-nji ýylynda hytaýlylar oýlap tapypdyr. Onuň ilkinji görnüşi bilen sahypalary diňe bir-birden köpeldip bolýan eken. Ilkinji elde çalt-çaltdan yzygyderli kitap çap edýän enjamy bolsa biziň eýýamymyzyň 1401-1408-nji ýyllarynda hytaýly Pi Şeng ýasapdyr.

Taryhda ilkinji gezek häzirkizaman kitap çap edýän enjam 1468-nji ýylda nemes oýlap tapyjysy Johannes Gensfleisch Gutenberg tarapyndan ýasalypdyr. Bu enjamda harplary isleýşiň ýaly goýuşdyrmak arkaly sözleri düzüp, kitap çap edip bolýan eken.

Çeşme: Internet maglumatlary

Taryhda ilkinji şokolad takmynan VI asyrda Amerika topraklarynda ýaşan Aztek we Maýa halklary tarapyndan oýlanyp tapylypdyr. Olar kakao agajynyň noýba şekilli dänejiklerinden ýokumly hem-de tagamly ajy içki ýasapdyrlar. Bu içgä «xcoatl» diýip at dakypdyrlar. Ýerli halk bu içgini 1519-njy ýylda Amerikany basyp almaga gelen ispan goşunyndaky syýahatçy Ernan Kortese hödür edip içiripdirler. Bu içgini halan Kortes bolsa ýurduna dolanjak wagty kakao agajynyň çybyklaryndan hem-de dänejiklerinden ep-esli ýygyp alypdyr. Ol hem öýüne myhmançylyga gelenlere bu içgiden hödür edipdir. Emma bu suwuk şokoladyň ýasalyşy hakynda hiç kime maglumat bermändir.

Çeşme: Trewor Gomer «Ilkinjileriň kitaby»

Taryhda ilkinji sagady miladydan öňki 4000-3500-nji ýyllarda müsürliler oýlap tapypdyr. Olar ilkinji ulanan sagatlaryny “güneş sagady” diýip atlandyrypdyr. Günüň süýşüşine görä dik duran jisimiň emele gelýän kölegesine seredip, olar wagty hasaplapdyrlar. Bu sagadyň kemçiligi: ol gijelerine garaňky bolansoň işlemeýärdi. Şonuň üçinem, wagtyň geçmegi bilen olar gum sagady bilen suw sagadyny oýlap tapypdyrlar.

1524-nji ýylda ilkinji mehaniki tow berilýän sagat nemes gulp ussasy Peter Henliein tarapyndan ýasalypdyr.

1600-nji ýyllarda ilkinji jübi sagady öndürilip başlanypdyr.

1810-njy ýylda ilkinji goşar sagady Nýapold korolynyň aýaly üçin niýetlenip, Abraham Luis Breguet tarapyndan ýasalypdyr.

Çeşme: Trewor Gomer, “Ilkinjileriň kitaby”