A
Ab (ap) – suw. Aby-haýat– 1. Dirilik suwy. 2. Alla bolan söýgi. Aby-Köwser – Köwser suwy. Behiştde akýan Köwser atly süýji çeşmäniň suwy. Aby-Zemzem – Mekge şäherinde, Käbäniň günorta-gündogarynda ýerleşýän guýy.
Abdal– derwüş, galandar.
Abdylla– Döwletmämmet Azadynyň ogullarynyň biri.
Abu bekr– Abdylla ibn Kahaba. Muhammet pygamberden soňky ilkinji halypa, dört Çaryýarlaryň biri. 632 – 634-nji ýyllarda (iki ýyl üç aý) halypalyk edýär.
Onuň Syddyk (wepadar ýoldaş, ynançly dost), Atyk, Zülhylal we Şyhylhulafa diýen lakamlary-da bolupdyr.
Abu Seýit (Sagyt)– Abu Sagyt ibn Abulhaýr Mähneýi (967 – 1049). Orta asyrda Türkmenistanyň Mäne şäherçesinde ýaşap öten görnükli şahs: şyh, pir, şahyr, alym, sopuçylygyň Türkmenistandaky ilkinji wekilleriniň biri. Ony uly-kiçi hormatlapdyr, hatda Seljuklylaryň belli serkerdeleri Togrul beg bilen Çagry beg-de oňa aýratyn sarpa goýupdyrlar.
Aftap– Gün, Kuýaş, ýagtylyk.
Afzal– 1. Iň ylymly, iň bilimli. 2. Iň ýagşy, iň gowy. 3. Afzal (has at).
Agaz– başlangyç, baş, öň. Agaz eýlemek – başlamak.
Agla–1. Iň ýokary, iň belent. 2. Iň gowy, iň oňat.
Agmal– «amal» sözüniň köplük sany. Etmişler, edilen işler.
Agýar– 1. Başga, keseki, ýat. 2. Bäsdeş, rakyp, ýagy.
Agzam– beýik, uly.
Ahenger– demirçi, demirçi ussa.
Ahmet Durrany– (1724-1772) türkmenleriň abdal tiresinden bolup, Owganystanda özbaşdak döwleti esaslandyran şa (1747-1772). Nedir şanyň iň ýakyn adamy, 1747-nji ýylda ony öldürmegi gurnanlaryň biri.
Ahram– mukaddes, päk.
Ahsan– ajap, iň oňat, iň gözel, örän gowy.
Ahtar– 1. Ýyldyz. 2. Täleý, takdyr. Ahtary-bet – betbagtlyk ýyldyzy.
Akybet – soň, ahyr.
Al I– hile, aldaw, pirim, mekirlik.
Al II – mämişi kakýan gyzyl reňk, gyzyl, gyrmyzy.
Albaý– guşa aw öwredilende ýüzi bölejik gyzyl mataly bulaýlanýan akja keçe.
Alhamdulilla– öwgi Allanyňkydyr, öwgi Alla degişlidir.
Aly– Abu Talybyň ogly, Muhammet pygamberiň doganoglany we giýewisi (600-661). Çaryýarlaryň dördünjisi. 656 – 661-nji ýyllarda halypalyk edýär. Onuň Şahymerdan (mertleriň şasy), Esedulla (Allanyň şiri), Murtaza (razy bolnan, saýlanan), Sapdar (sap-hatar böwsüji) ýaly lakamlary bar.
Aly (a:ly)– beýik, ýokary. Döwrany-aly – bagtly döwran.
A:m (aam) – 1. Garamaýaklar, köpçülik. 2. Sowatsyz, düşünjesiz. Has-u a:m – ýokary gatlak we garyplar, alymlar we sowatsyzlar.
Amuhta– endik eden, öwrenişen, öwrenen, öwredilen.
Anbar– müşk ýaly ýakymly, hoşboý ysly madda (ambra).
Anjak– şeýle, şunuň ýaly.
Anka– ertekilerde beýan edilýän hyýaly guş, Symrug.
Apat– bela-beter, betbagtçylyk, uly howp.
Arasat– 1. Meýdan. 2. Harasat, kyýamat, ahyret, gowga, goh, topalaň.
Araýyş– bezeg, bezeme. Araýyşy-jan – janyň, ýaşaýşyň bezegi.
Arbalet– gadymy slawýan halklarynyň biriniň serkerdesi ýa-da şolara degişli ýarag, harby guralyň ady.
Arbap– 1. Hojaýynlar. 2. Patyşalar, hanlar.
Arguwan– 1. Gyzyl reňkli, gyzyl gülli, kebelek şekil ýaprakly ösümlik (ercis siliguasturm). 2. Şerap, gyrmyzy şerap; 3. Söýgüliniň gyrmyzy dodagy.
Armagan– sowgat, serpaý.
Arş– 1. Asman, gök. Asmanyň iň belent ýeri. 2. Belentlik. 3. Tagt. Arşdaferşde – gökde-ýerde.
Arşyn– uzynlyk ölçegi, tirsekden barmagyň ujuna çenli bolan aralyk
71 sm. möçberindäki uzynlyk).
Arwah– ruh sözüniň köplük sany,ruhlar.
Ary (aryg)– 1. Arassa, dury. 2. Boş, ýalaňaç.
Aryk– ýap, akaba, akar.
Aryp (aryf)– 1. Akylly, dana, bilimli. 2. Sopy.
Arz I – 1. Ýer, ýer togalagy. 2. Ýurt, ülke. Arzy-Kars – Kars ülkesi. Arzy-şerip – mukaddes ýer.
Arz II– şikaýat, haýyş, beýan etme.
Arzuwment– arzuwly, umytly, arzuw ediji.
Asaf (Asyf)– dürli rowaýatlara görä, Süleýmanyň weziri ýa-da kätibi ýada ysraýyl ogullaryndan bir danyşment hasaplanan Asaf ibn Berhyýa.
Asal– bal.
Asan– aňsat, kynçylyksyz, aňsatlyk bilen.
Asy– 1. Günäkär, ýazykly, etmişli. 2. Topalaňçy, gozgalaňçy, baş göteren.
Asyýa– degirmen, haraz.
Aşufta – tolgunýan, aljyraýan, çaşan, diwana, telbe, aşyk.
Ata (ata– berme, bagyşlama, bagyş etme, berim.
Ataş– ot, köz, ýalyn. Ataşy-suzan – ýakyjy ot, köýdüriji ot.
Awara– sergezdan, ykmanda, il-günden aýrylan.
Aýat– 1. Gurhanyň bir bölegi (aýat). 2. Belgi, nyşan, alamat. 3. Delil, subutnama. 4. Täsin zat. 5. Ybrat, sapak, görelde.
Aýende – geljek, indik, geljekdäki.
Aýn– 1. Göz, garak, göreç; bakyş, görüş. 2. Çeşme, bulak. 3. Aýn (harp ady). 4. Aňtawçy, garawul, sakçy. Aýnal-baky – bakylyk çeşmesi, ömürlik gözbaş.
Tarfatyl-aýn – göz açyp-ýumasy salym.
Aýyl bolmak– akyla aýlanmak, aýňalmak, seljermek.
Aýýar– hilegär, talaňçy; söweşde aýratyn maksatlar üçin ulanylýan dürli hilelere, tilsimlere we ş.m ökde adam.
Azergun– köz reňk, sarymtyl gyrmyzy gül.
Azm etmek– ugramak, ýola düşmek, girişmek.
Azmaýyş– barlag, derňew.
Azym– beýik, belent.

b
baba Selman– Selman Parsy, belli sahabalaryň biri, asly Yspyhan şäherinden. Hezreti Omaryň halypalyk eden döwründe Medaýynyň häkimligine bellenilýär we 655-656-njy ýyllarda şol ýerde aradan çykýar.
bada– çakyr, şerap içgi.
badahşan– Pamirde welaýat ady. Bu ýer Owganystanyň demirgazyk-gündogarynda, Päkistanyň, Hytaýyň we Orta Aziýanyň aralygynda ýerleşýän bir daglyk ýer. Badahşanyň lagly bütin Gündogar ýurtlarynda örän meşhur bolupdyr.
bagşaş– berim, sowgat.
bagzy– birnäçe, käbir, ençeme; käbirleri, ençemesi.
bahaweddin– Bahaweddin Nagyşbendi, käbir maglumatlara görä, onuň çyn ady Hojamuhammet bolup, sopuçylyk akymynyň meşhur pirleriniň biridir we Nagyşbendiýe akymyny esaslandyran adamdyr. Ol 1318-1319-njy ýyllar töweregi Buharanyň golaýynda dünýä inýär. Onuň esaslandyran akymynyň aýratynlygy işi-de ybadatyň bir görnüşi hasaplamagydyr.
Ol «eliň işde kalbyň Alla bilen» diýen ideany öňe sürüpdir.
bahr– deňiz, derýa. Bahry-umman – deňiz we umman.
bahs– jedel, dawa-jenjel, bäsleşik. Bahsy-jeň – uruş we dawa.
bahünär– hünärli, ussat; akylly, düşünjeli.
baka– bakylyk, ebedilik, hemişelik.
bakgal– azyk harytlaryny satyjy.
bal– ganat. Bal urmak – uçmak, ganat kakmak.
balaman– garçygaý, awa salynýan elguşuň bir görnüşi, algyr, elguş.
balyg– ýetişen, kämil, kämillik ýaşa ýeten.
baňgir– seslenýän, ýaň salýan, gygyrýan.
bap– gapy, işik.
baran– ýagyş, ýagmyr, ýagyn.
bark– ýyldyrym, ýalpyldy, ýagtylyk.
bary– hemmesi, ählisi.
bat I– 1. Batly, haýbatly, çasly. 2. Boş, biderek.
bat II – ýel, şemal. Bady-paý – ýüwrük at, çapylýan at. Bady-saba – säher şemaly.
Bady-şütür – ýelmaýa, ýüwrek düýe. Bady-hazan – sowuk şemal, çapgyn ýel.
512
batyl– 1. Bozuk, biderek. 2. Kör. 3. Gömülen, baglanan.
batyn– 1. Iç, içki. 2. Gizlin, ogryn. 3. Ruh, jan, göwün.
bawer– ynam, ynanç, ynanma.
baz I – laçyn, elguş, algyr.
baz II– ýene, ýene-de.
bazy– 1. Oýun. 2. Hile, mekirlik.
bazygär– oýunçy, oýnaýan.
bedel – özgeriş, üýtgeşiklik, galplyk, öwezine, derek.
bedr– Medine (Ýasryb) şäheriniň günortasynda, takmynan, segsen çakrym uzaklykda ýerleşen bir ýer we guýy.
behakky– haky üçin, hormaty üçin.
behem– 1. Bile, birlikde, bir gezekde. 2. Biri-birine täsir etme. 3. Gamly,
gaýgyly.
beleň– daglyk, uçut gaýalyk.
beli – hawa, dogry, şübhesiz, elbetde.
bendil (bentdil)– ýüregi bentli, kalby bagly, köňül öýi ýapyk.
beni– ogullary. Beni Ishak – Ishak ogullary, Ishagyň neberesi.
benijan– rowaýatlara görä, adam döremezinden öň 50 müň ýylyň dowamynda ýaşap geçen jandar: äpet guş ýa-da adama meňzeş akylly, gepläp bilýän jandar, maýmyn ýa-da jynlar taýpasy.
bent I– bogun, siňir, damar.
bent II– 1. Gaýgy, gam, betbagtlyk. 2. Ýalançylyk, pirim, ikiýüzlülik. 3. Bagly, ýapylgy. 4. Germew, päsgelçilik, gala. 5. Goşgy bendi, şygyr. Bendieserat – ýesirlik zynjyry.
beňňi– 1. Beň çeken, beňkeş. 2. Akylyny ýitiren, akylsyz, nadan.
berf– gar, buz.
berg (berk)– ýaprak.
berhak – dogry, hakyky, çyn, hakykat.
berhem– 1. Bulaşyk, bulam-bujar. 2. Aljyraňňy, alňasak.
berkarar– mäkäm, berk, gaýym, durnukly.
bes– «bisýar» sözüniň gysgalan görnüşi. Köp, kän.
besat– düşek.
beşer– adam, ynsan, adamzat.
bet – ýaman, erbet, ýaramaz.
bethüý– ýaman häsiýetli, erbet gylykly.
betnam– ady ýaman, ýüzügara.
beýaz– 1. Ak, ap-ak. 2. Beýaz, dürli şahyrlaryň goşgular ýygyndysy.
beýt – öý, jaý. Beýtil-ahzan – 1.Gam öýi; 2. Ýakup pygamberiň ogly Ýusupdan aýra düşenden soň gam-gussa çekip oturan külbesi. Beýtin – öýde galan hossarsyz çaga, aýal.
beýtulla– Mekke şäherindäki Käbe metjidi, Allanyň öýi.
bezm– toý, meýlis.
bähram Gur – Sasanlylar nesilşalygynyň 421-439-nji ýyllarda häkimlik eden on bäşinji patyşasy (Warahran V), birinji Ýezdigerdiň ogly we mirasdary. Gulany köp awlany üçin «gur» lakamyna eýe bolýar. Bähram Guruň jomartlygy, yşkbazlygy we awa höwesekligi hakda ençeme rowaýatlar döräp, Gündogaryň taryhy çeşmelerinde, ýazuw edebiýatynda hem-de halk döredijiliginde giňden ýaýrapdyr.
bähre– peýda, nep, gazanç, haýyr.
bibaka– hemişelik däl, mydamalyk bolmadyk, wagytlaýyn.
bibähre– peýdasyz,nepsiz, haýyrsyz.
bidar– oýa, uklamaýan; habarly, ägä; seresap, ätiýaçly, hüşgär.
bigäne– keseki, gaýry, ýat.
bihet – çäksiz, çensiz, bimöçber.
bihuda–dereksiz, ýerliksiz.
bijin– 1. Müçe ýyllarynyň dokuzynjysy. 2. Maýmyn.
bilik (bilig)– maslahat, geňeş, bilim.
bim– gorky, gorkma, howp, hatar.
bimar– kesel, hassa, nähoş, näsag.
bina– 1. Ymarat, jaý. 2. Jaýyň düýbi, dyrnagy (fundamenti).
binendeýi-eýýam– döwrüniň akyldary,öňden görüji.
Binowa – biçäre, ejiz, garyp, pukara.
binýat (bunýat)– esas, düýp, düýbüni tutma, esaslandyrma.
bipaýan– soňsuz, köp, çäksiz, gutarnyksyz.
bipeýan– peýdasyz, nepsiz, haýyrsyz.
birýan– ýanan, köýen, gowrulan.
bismilla– Allanyň ady bilen.
bisowt-u seda– sessiz-üýnsüz, gykylyk-galmagalsyz.
bisýar – köp, kän, zyýat, artyk. Maly-bisýary – köp baýlyk.
biş– 1. Köp kän. 2.Takmynan. 3. Garşy-garşy. 4. Örän zäherli ösümlik ady.
bişe– tokaý, jeňňel.
bişumar– sansyz, köp, ummasyz.
biweç – biderek, elinden zat gelmeýän, utançsyz.
borýa– boýra, gamyşdan dokalan gödeksi düşek.
buguz (bugz)– kine, göwün galma, öýke, ýürek çişme.
bulak (bulag)– çeşme, ýapjagaz, kiçijik aryk.
bulgar– 1. Wolga derýasynyň orta akymynda bolan orta asyr Bulgar ýurdunyň merkezi. 2. Wolga-Kama derýalarynyň kenarlarynda, Bulgar ýurdunda ýaşan türki kowumlaryň biriniň ady. IX-X asyrlarda olaryň feodal döwleti bolup, öz döwründe ösen ykdysadyýeti bar eken. XIII asyrda olaryň ýurduny mongollar basyp alanlaryndan soň olar tatar, çuwaş we ş.m. halklar bilen garyşyp gidýärler.
bulgur– bulgur, bada. Bulgur bakymly – bakyşy ýesir ediji.
bulmak – tapmak.
buluşmak– tapyşmak, birek-birege gowuşmak, duşuşmak.
burç (burj)– Asmandaky 12 sany aýry-aýry ýyldyzlar toplumy, zodiak.
burun – öň, ozal, öňürti, ilki.
but – 1. Daşdan we şoňa meňzeş berk zatlardan ýasalyp, çokunylýan hudaýyň şekili. 2. Owadan, gelşikli, söýgüli, halanýan. 3. Magşuk, söýgüli.
butparaz– buta çokunýan.
buý (boý)– ys, kok.
buzahor– darydan, ownuk tüwüden we ş. m. edilýän serhoş ediji içgileri buza) içýän, arakhor, çakyr içýän, şerap içýän.
buzaw– 1. Göle, höjek, tana, öküzçe. 2. Ýeriň ýokarky ýuwka gatlagynyň aşagy bilen ýöreýän kellesi uly, uzynja möjek, mürzebaşy.
bylkys – Ýemen welaýatynyň Saba şäheriniň aýal patyşasy. Rowaýatlara görä, Süleýman pygamber oňa aşyk bolupdyr hem-de hüthütüň üsti bilen oňa öýlenipdir. Gündogar edebiýatynda Süleýman we Bylkys baradaky hekaýatlar örän meşhurdyr.
byradar– dogan, aga, ini, erkek dogan.
byrag (burak)– Muhammet pygamberiň magraja çykan gijesi münen gatyrdan kiçiräk, eşekden-de ulurak, ýüzi ynsan ýüzüne, guýrugy, aýaklary we toýnagy sygryňka meňzeş atynyň ady.
byrakmak – 1. Zyňmak, taşlamak, oklamak. 2. Goýbermek, boşatmak, rugsat bermek.
Ç
Çag– gowy, saz, kök, keýpli, hoşwagt.
Çaglamak I – 1. Çagyrmak, sygynmak, zikir etmek. 2. Ýat etmek, ýatlamak. 3. Ibermek, goýbermek.
Çaglamak II– bagyş etmek, pida etmek.
Çaglanmak – 1. Keýplenmek, begenmek. 2. Taýýarlanmak.
Çah (çaý)– 1. Guýy, çukur, gorp. 2. Zyndan.
Çahar – dört, mukdar san.
Çal– garry, goja.
Çaman– sarç at, owadan, oýnaklaýan at, ýorga.
Çapyk– 1. Ýüwrek, çapgyr. 2. Çalt, tiz, bejit.
Çaraýna– uruşda ok geçirmezlik üçin dört bölek metaldan ybarat bolan, sowuda dakylyp, gursakdan asylýan esbap.
Çar diwan– dört diwan, dört sany goşgular ýygyndysy, Alyşir Nowaýynyň (1441 – 1501) – «Manylar hazynasy» atlandyrylýan dört sany goşgular kitaby.
Çarh– 1. Tigir. 2. Aýlanyş, dolanyş. 3. Asman, gök. 4. Dünýä, ýaşaýyş. 5. Ýazgyt, täleý. Çarhy-pelek – döwür, döwrüň aýlanyşy, dünýä.
Çaryýar– 1. Dört dost, dört ýaran. 2. Muhammet pygamberden soň halypalyk eden dört sany meşhur şahsyýetler; Abu Bekr, Omar, Osman, Aly.
Çemen– gülzarlyk; bir çogdam gül.
Çenber– 1. Asman, gök. 2. Bag, ýüp. 3. Halka, tegelek zat, aýlaw, töwerek.
Çeň– 1. Tarly gadym saz guraly (arfa, lýutnýa). 2. Penje, el. 3. Gaňyrçak, çeňňek, garmak.
Çeşm– göz, göreç, garak. Çeşme totuýa kylmak – 1. Göze sürme çekmek, gözüne reňk çalmak. 2. Derdine derman etmek, em etmek. 3. Bagryna basmak, gujaklamak.
Çeten– küme, çatma; kepbe ýasalýan çybyk.
Çetr– saýawan.
Çäk– ýyrtyk, ýyrtylan, dilinen.
Çäresaz– 1. Çäre tapyjy, alaç ediji, çözüji. 2. Alla, Taňry.
Çäşt (çäş) – 1. Guşluk wagty. 2. Ertirlik nahary, ertir wagty.
Çiçek– gül.
Çille – 1. Ýaýyň ýüpi. 2. Derwüşleriň we sopularyň kyrk günläp, tagatybadat, zikir we pikir etmek üçin hylwatda-ýekelikde oturmalary.
Çilten– kyrklar, kyrk erenler.
Çirme (çerme) – 1. At, ýaby, gylýal. 2. Ak at, gyr at. 3. Eşek, ulag. 4. Çybyn, çirkeý.
Çirmek– çybyn, çirkeý.
Çok (çoh)– köp, kän.
Çowdur han– Magtymgulynyň döwürdeşi hem dosty, Ahmet Durany bilen gepleşik geçirmek üçin gidende ýolda öldürilen türkmen serkerdesi.
Onuň ölümine bagyşlap, Magtyguly ençeme goşgy ýazypdyr.
Çyn– Hytaý. Çyn-Maçyn – Hytaý, Hindi-Hytaý. Demirgazyk hem günorta Hytaý.
D
Dad (dat)– adalat, adalat isleýiş.
Dahan– agyz.
Dahyl – 1. Giriji, giren. 2. Dahylly, degişli.
Dal– arap ýazuwynda bir harpyň ady bolup, g.m. bükülen. ebjet hasabynda dörtlük sany aňladýar.
Dalda– 1. Kömek goldaw, söýget. 2. Ýelpemek.
Dam– 1. Duzak, tor. 2. Eldeki haýwan, öýde saklanýan haýwan.
Damat –giýewi, köreken.
Damen– syn, syý, etek.
Daragt– agaç.
Darap (Darab, Dara)– 1. Rowaýatlarda we dürli çeşmelerde gelýän maglumatlara görä, Bähmeniň ogly, Kiýan (Ahameni) nesilşalygynyň sekizinji patyşasy.
Daryg (dyryg)– 1. Inkär, inkär etme. 2. Haýp, arman. 3. Kyn, çetin. 4. Ýalta, äwmezek.
Dawut– rowaýatlara görä, ýehudy patyşalaryndan we pygamberlerinden biri bolup, Süleýman pygamberiň kakasydyr. Ol biziň eýýamymyzdan 1033 ýyl öň dogulýar we takmynan, biziň eýýamymyzdan 962 ýyl ozal 71 ýaşynda aradan çykýar. Rowaýatlara görä, ol ökde demir ussasy saýylypdyr, örän ýakymly owazy-da bolupdyr.
Daýym– hemişe, mydama, elmydam.
Deçjal– musulman rowaýatlaryna görä, ahyrzamandan öň peýda boljak bir äpet mahluk.
Dehistan – Kaspi deňziniň gündogar kenarynda, häzirki Esenguly we Gyzyletrek etraplarynyň çäklerine girýän gadymy bir welaýatyň we ýeriň ady (Häzir Maşady-Misserian).
Delalat – ýol görkezmeklik, ýolbeletlik etmeklik; ýardam, kömek, goldaw.
Dendan– 1. Diş. 2. Agyz. 3. Posa, öpüş.
Der– gapy, işik, derweze.
Deraz – uzyn, uzak, çüň; köp, kän.
Dergäh (dergah)– 1. Gapy, arz jaýy. 2. Hudaýyň dergähi, huzury.
Derhem– 1. Bulaşyk, çolaşan, bulam-bujar. 2. Keýpsiz, gamly.
Dermende (dermande)– biçäre, ejiz, agyr ýagdaýda galan.
Derrende – wagşy, ýyrtyjy, ýabany haýwan.
Derwüş– 1. Diniň adyndan diwanalyk edip gedaý. 2. Biagyry, sowuk-sala. 3. Salyhatly, açyk göwünli adam. 4. Garyp, ýoksul.
Dest– 1. Gol, el. 2. Gezek, mertebe, gaýta. 3. Kömek; ýardam, goldaw.
Dester (destar)– selle, peş. Ähli-dester – sopular, ahunlar, pirler.
Desterhan – saçak.
Destgir– elden tutan, kömekçi, ýardam beriji.
Deşt– 1. Çöl, sähra, suwsuz meýdan. 2. Öwlüýä, mazarystanlyk, oba ady.
Dide – göz, göreç, bäbenek. Dide-girýan – gözýaşly, aglaýan.
Diger– başga, özge.
Dilbent– söýgüli, mähriban, eziz.
Dildar– ýurek alan, göwni eýelän, söýgüli.
Dilhah– göwün küýseme, isleg, ýürek isleýän.
Dilkeş– özüne çekiji, göwne ýakymly.
Dilnowaz– 1. Göwün göteriji, eziz, mähriban. 2.Söýgüli.
Dişi (tişi)– ukraçy, inen.
Diýanat– 1. Dine uýma, dindarlyk. 2. Ynsap, akýüreklilik, adalatlylyk.
Doster– has çyn dost, has gowy görýän.
Dowa– däri-derman, em, alaç etme.
Dowamat– mydama, ömürbaky, hemişelik.
Döwre guramak– tegelenşip oturmak, üýşüp halka gurap oturmak.
Döwür– 1. Zaman, eýýam. 2. Tegelek çarh. Döwür gurmak – aýlaw gurap oturmak.
Du– iki. Du jahan – iki älem, ol dünýä hem bu dünýä.
Dun– ýaramaz, erbet, nejis, ýigrenji, pes, pis.
Duta – 1. Bükük, epilen, egilen. 2. Iki sany.
Dülmek– düşdüşe, möýe meňzeş örän zäherli möjejik.
Dür– merjen, gymmatbaha daş. Dürri-galtan togalak dür.
E
Ebes (hebes)– biderek, peýdasyz, ýaramaz.
Ebet– 1. Hiç wagt. 2. Hemişe, mydama.
Ebleh (ablah)– akmak, samsyk, ýigrenji.
Ebr– bulut. Ebri-nowbahar – alabaharyň buludy, baharyň ýagyşly buludy.
Ebrar– ýagşylar, ýagşyzadalar, dogry ýoly tutujylar, adalatlylar.
Ebrişüm (ebrişem)– ýüpek.
Eda– 1. Helakçilik, böwet, päsgel. 2. Töleg, töleme. 3. Kömek, ýardam. 4. Berjaý etme, ýerine ýetirme.
Edna– pes, har, mertebesiz.
Efgal – 1. Işler, hereketler. 2. Etmişler, azgynlyklar, bozgakçylyklar. 3. Gramm. Işlikler.
Efgan– agy, iňňildi, ah çekme, eňreme.
Eflatun – gadymy grek pelsepeçisi Platon (b. e. öňki 428-348), antik döwrüň meşhur alymlarnyň we idealistik filosofiýanyň başyny başlaýjylaryň biri. Ol Sokratyň şägirdi, Aristoteliň halypasy, Aleksandr Makedonlynyň bolsa döwürdeşidir.
Efsun– owsun urma, owsun atma, jadylama, dogalama, göz baglama.
Egsik– 1. Naçar, aýal. 2. Kem, ýetmez.
Ejel– iň belent, iň uly.
Eks– surat, keşp, sypat, şöhlelenme.
Ekser– köp, artyk, has köp, köpräk.
Elem– zulum, sütem, kynçylyk.
Elfaz– «lafz» sözüniň köplük sany, sözler.
Elwan– «löwn» sözüniň köplük sany. Reňkler, dürli-dürli.
Emin– 1. Dogruçyl, ynamdar, ynanylýan adam. 2. Muhammet pygamberiň lakamy. 3. Jebraýyl perişdäniň lakamy.
Enaýat– ýardam, goldaw.
Enbiýa– «nebi» sözüniň köplük sany. Pygamberler.
Endişe– gam, gussa, gaýgy, ünji.
Enjam– 1. Soň, ahyr, gutaryş. 2. Ýerine ýetirme.
Enjüm– ýyldyzlar.
Enjümen– ýygnak, üýşmeleň.
Enwer– iň nurly, iň ýagty.
Enzil – arap dilindäki «Nezele» («Düşmek, inmek») işliginiň buýruk galyby. Düş, aşak düş. Şerigatdan enzil bolmaň – şerigatdan daşlaşmaň.
Eň– 1. Edil, dogry, dürs. 2. Ýeňliş, şowsyzlyk. 3. Ukypsyzlyk. Eňsiz – taýsyz, deňsiz, ýeňilmezek.
Erem bagy– rowaýatlara görä, Siriýada ýa-da Ýemende bolan bir bagyň ady. Ony Şetdat atly Wawilon patyşasy saldyranmyş.
Erenler– 1. Kämiller, kämillige ýetişenler; 2. Mertler. 3. Keramatly adamlar.
Erişmek (irişmek)– ýetişmek, yzyndan ýetmek, ýapyşmak, çalyşmak.
Erkan (ekram-ikram)– hormat, edep, hezzet, sylag.
Erte– 1. Ertir, daňdan, ir bilen. 2. Ertir. 3. Kyýamat, ahyrzaman.
Esb (esp)– ýaby, at, gylýal. Zir-paýy-esb – at aýagynyň asty, toýnagynyň asty, toýnagynyň aşagy.
Eser – 1. Yz, nyşan, alamat. 2. Täsir.
Eshap (ashap)– «sahyp» sözüniň köplük sany. 1. Eýeler, hojaýynlar. 2. Pygamberiň ýakyn ýaranlary, egindeşleri.
Eski– köne, gadymy.
Eslim hoja– 1. IX asyrda Horasanda ýaşap geçen uly sopularyň biri bolan Muhammet Eslim Tusy. Attaryň «Tezkiretil-öwliýä» eserinde Eslm Tusy hakynda iençeme rowaýat bar. Azadynyň «Wagzy-Azat» eserinde hem bu şahsa degişli käbir rowaýatlar getirilipdir. 2. Eslim – Çaryýarlaryň ikinjisi Omar ibn Hattabyň guly. Maglymatlara görä, 11-nji hijri-kamary ýylynda Muhammet pygamber ony hezreti Omardan satyn alýar we azat edýär. Ol 80-nji hijri-kamary ýylynda 114 ýaşynda aradan çykýar.
Esse gelmek– ýadyna-oýuna düşmek, aňyna, essine gelmek.
Eşk– gözýaş.
Eşýa– zatlar, barlyklar, ýaradylan zatlar.
Etagat (itagat) – boýun bolma, gulak asma.
Eýgi– gowy, ýagşy, oňat, owadan.
Eýýühannas– eý, adamlar.
Eýýup– pygamberlerden biri. Rowaýatlarda aýdylşyna görä, onuň tenine gurt düşenmiş. Ol bu kynçylygy öz sabyrlylygy bilen ýeňip geçýär. Şonuň üçin onuň ady nusgawy edebiýatda sabyrlylygyň nusgasyna öwrülipdir.
Ez– pars dilinde-»dan-den» goşulma. Ez Huda – Hudaýdan.
Ezel– 1. Hemişelik, mydamalyk. 2. Iň gadymy döwür, bir zadyň (barlygyň) ilkinji başlangyjy. 3. Başlangyjy bolmadyk zaman, iň gadymy döwür, ýaradylyş döremezinden öňki döwür. Rozy-ezel – hiç zat ýaradylmazyndan öňki döwür, hiç zat ýok, diňe Allanyň bar wagtyndaky döwür. Takdyry-ezel – Maňlaýa ýazylan, ýazgyt, ilkibaşda ýazgyt edilen.
Ä
Ähli-hak– takwalar, sopular, pirler.
Ähli-kanyg– kanagatlylar, kanagatly kişiler, sopular.
Ähli-zalym– zalymlar, zulum edýänler.
Ähli-zaman– döwürdeşler.
F
Fahry-jahan (fahry-älem)– 1. Dünýäniň guwanjy. 2. Muhammet pygamberiň lakamy.
Fath– 1. Ýeňiş, üstünlik. 2. Açyş, açma.
Ferawan– köp, bol, kän.
Ferhar (Perhar)– 1. Gadymy döwürlerde Hytaý bilen Kaşgaryň aralygynda ýerleşen bir welaýat. 2. Lutfynyň «Gül we Nowruz» eseriniň gahrymanlarynyň biri.
Feridun– gadymy Eýran patyşalarynyň we Abulkasym Firdöwsiniň «Şanama» eseriniň baş gahrymanlarynyň biri
Ferjam (perjam)– 1. Peýda, haýyr. 2. Soň, netije, soňlama.
Ferş (perş) – 1. Jisimler (mahluk) älemi. Dini düşünjä görä perşden arşa çenli aralyk ruhuň seýr edýän ýeri. 2. Ýer. 3. Orun, jaý. 4. Düşek, düşleýän zat. 5. Ýer, ýer ýüzi.
Fert– ýeke, ýalňyz, diňe.
Firdöws– behişt, jennet.
Firdöwsi– Gündogaryň beýik nusgawy şahyrlarynyň we pars-täjik şygyr sungatynyň (poeziýasynyň) iň görnükli wekilleriniň biri. «Şanama» eseri bilen dünýä edebiýatynda hem beýik şahyrlaryň biri hasaplanýar. Ol 940-519 941-nji (329-330 hijri) ýyllarda Horasanyň Tus welaýatynda dünýä inýär we 1020-nji (411 hijri) ýylda dünýäden ötýär.
Föwzi-Kelam (Föwzül-Kelam)– Gurhany-Kerim.
Fuzun– 1. Artyk, bol. 2. Artyk, has gowy.
G
Gabz– 1. Bogulma, dykylma. 2. Kynçylyk, gaýgy-gama ulaşma. 3. Ölüm.
Gadr– 1. Sylag, sarpa, gadyr. 2. Köp, bol, artyk. 3. Baýlyk, gymmatbaha zat, gymmat.
Gadry-sim – köp kümüş.
Gaflat– bihabarlyk, duýdansyzlyk; bilimsizlik, nadanlyk.
Gahba– biwepa aýal. Gahba pelek – biwepa dünýä.
Galbir– irigöz elek.
Galen– Galen Klawdiý (takmyn 130-200) rimli grek tebibi; tebigatşynas. Orta asyrlar medisinasyna, logikasyna, psihologiýasyna uly täsir eden görnükli alym.
Galla– 1. Gykylyk, gowga. 2. Ynjalyksyzlyk, ünji, alada. 3. Durnuksyz,
ygrarsyzlyk.
Gallaç– garyp, eli ýuwka, mätäç, ýoksul.
Galtan– togalak, togalanýan. Dürri-galtan – togalak dür.
Gamgeşde– gamly, gamgyn, gussaly, ünjüli.
Gamgusar– gamly, gamgyn, gussaly, keýpsiz.
Gamza – näz, kereşme, näzli bakyş, näzli yşarat.
Gamzede– gamgyn, gaýgy-gama ulaşan.
Gany – 1. Baý, barly, gurply, mally, mal-mülkli. 2. Hudaý, Taňry, Alla.
Gapbar (Gaffar)– rehimli, bagyşlaýjy. Hudaýyň bir ady.
Gapyl– duýdansyz, birden, oslagsyz.
Garamat – 1. Başga birine jogapkärçilik, biriniň jogapkäçiligini üstüňe alma. 2. Töleg, ödeme.
Garar– garalar, gara öwrüler.
Garaz– 1. Isleg, niýet, maksat. 2. Garaz, şeýle-de.
Garb (garp)– günbatar. Garb-u şark – günbatar we gündogar.
Garra – 1. Men-menlik edýän, ulumsy. 2. Aldanan. 3. Kamary aýynyň birinji güni.
Garyçga (garyçgaý)– algyr guş, elguş.
Garyn– nesil, nebere.
Gaş (gaşş, gyşş)– 1. Özüňden gitme, özüňi ýitirme. 2. Geň galan, haýran galan. 3. Serhoş. 5. Jan ajygy, ölümiň öň ýany. Gaş tutmak – 1. Serhoş bolmak. 2. Özüňden gitmek.
Gaýet– 1. Soň, ahyr. 2. Iň ýokary, belent, örän.
Gedi – erbet, ýaramaz, ýigrenji, nejis.
Gelleban– çopan.
Geran– 1. Gymmat, artyk, ýokary. 2. Agyr.
Gerd– 1. Tozan, çaň, gum. 2. «Aýlanýan; gezýän» diýen manylary aňladýan goşulma. Jahangerd – dünýäni gezýän, syýahatçy.
Gerdan– Aýlanýan, öwrülýän, dolanyş.
Gerdiş– 1. Aýlanyş, öwrüliş, hereket.2. Gezme, gezim.
Germ– gyzgyn, gyzan.
Gez– 1. Tirsekden barmagyň ujuna çenli bolan uzynlyk ölçegi. 2. Gezek, sapar.
Gäw (gäwmiş)– 1. Sygyr. 2. Öküz, öküzçe. 2. Batyr, edermen. 3. Uzaklyk ölçegi (6 mil töweregi).
Gäwür – 1. Dinsiz. 2. Dini başga.
Gil– palçyk, laý, gum, toprak.
Giriftar– 1. Duçar bolma, sataşma. 2. Tutulma, ýesir düşme, bendi bolma.
Girýan (girýana)– aglaýan, eňreýän.
Gor– artyrylyp goýlan zat, maýa.
Gorgan – köşk, gala, diwar, haýat.
Gors – 1. Aýlaw zat, tegelek. 2. Gala diwary. 3. Mäkäm, berk.
Gözgi– aýna.
Gubar– gum, tozan, toz.
Gulgula– owaz, ýaň, galmagal, gykylyk.
Gulman– jennetde hyzmat edýän ýigitler.
Gulzum– 1. Arabystandaky Gyzyl deňzi. Gulzum aslynda Gyzyl deňziniň kenarynda Müsürde Nil derýasynyň aýagyna ýakyn ýerde ýerleşen gadymy bir şäheriň ady bolup, hezreti Omaryň halypalyk eden zamanynda weýran edilipdir. Şol şäheriň ady bilen baglanyşyklykda Gyzyl deňzine-de Gulzum diýlipdir. 2. Kaspi deňziniň gadymy atlarynyň biri.
Gurbat I– 1. Aýralyk, ýat illerde horluk çekmek, sürgün. 2. Kemsidilme.
Gurbat II– güýç, kuwwat, ysgyn-deramat

Gurp – Seret: Gurbat II.
Guş– 1. Guş. 2. Ruh, jan. 3. Köňül, göwün.
Gutlug– mübärek, bereketli, gutly.
Guwwas– deňze çümüji, deňizdäki zatlary öwrenmek ýa-da gymmatbaha daşlary tapmak üçin deňze çümýän adam.
Guýa (göýä)– gepleýän, gepläp bilýän, saýrak.
Guýende (göýende) – gürüň beriji, aýdyjy, gepleýän.
Guýun– harasat, tüweleý, tupan.
Güdaz– 1. Ergin; ereýän, ýanýan. 2. Ergin eredilýän gap, altyn-gyzyl eredilýän gap. 3. Agyry, ejir, jebir, ölüm.
Güftar– söz, kelam.
Gül– Lutfynyň «Gül we Nowruz» eseriniň gahrymanlarynyň biri.
Gülap– 1. Bägülden ýasalýan içgi. 2. Gül suwy, atyr.
Gülçehre– 1. Gül ýüzli, gözel, owadan. 2. Gündogarda ýaýran «Şähriýary -alam» ýordumynyň bir gahrymany.
Gülşa– XI asyrda Aýuky tarapyndan ýazylan «Warka we Gulşa» atly poemanyň we atdaş türkmen halk dessanynyň baş gahrymanlarynyň biri.
Gümra (gümrah)– ýoldan azaşan. Gümra (gümrah) bolmak – bir zada bar ünsüni berip, töwerekdäki ýagdaýy unutmak.
Güň – ker hem lal.
Gürz (gürzi)– gadymy uruş guraly, demirden edilen tokmak. Dini düşünjä görä, Müňker we Nekir atly iki perişde günälileri otly gürzi bilen urup, sorag edýärmiş.Güsbent (güsfend)– goýun, dowar.
Güwş– gulak.
Güwşmal – 1. Gulaklary kesmek ýa-da gulaklaryny towlap çekmek jezasy.
2. Käýinç, igenç, käýeme, ýüzüni alma, temmi, jeza, teýene, sögünç.
Güýtmek– 1. Bakmak, idetmek. 2. Diňlemek. 3. Maksat tutmak. 4. Saklamak.
Güzeşt– geçme, ötüş,. Güzeşt eýlemek – geçmek, bagyşlamak.
Gyzyl Asrlan (Aslan) – Muzaffereddin Gyzyl Arslan Osman, atabegler döwletiniň 1187-1191 ýylda häkimlik eden görnükli wekili.
Gyzylbaş – 1501-nji ýylda Eýranda häkimligi ele alan Sefewilere kömek eden we on iki burçly gyzyl galpak (telpek) geýen türkmen taýpalaryna aýdylan. Taryhçylaryň ýazmaklaryna görä, gyzyl telpek ilkinji gezek şa Ysmaýylyň kakasy Soltan Haýdar tarapyndan ulanylypdyr. Ol şol döwürde rowaç bolan türkmen telpeginiň deregine kiçijik gyzyl selle geýmegi ündäpdir. Şondan soň sefewileriň tarapdarlaryna gyzylbaşlar diýlipdir.
h
hadys– 1. Muhammet pygamberiň sözi, söz. 2. Täze.
hajy bekdaş weli– ibn Soltan Ybraýym ibn Musa XIII asyrda Kiçi Aziýada ýaşap geçen we bekdaşy akymyny esaslandyran uly pirleriň we welileriň biri. Bar bolan maglumatlara görä, ol 646-njy nijri (1248-49 milady) ýylynda doglup, 697-nji hijri (1297-98 milady) ýylynda aradan çykypdyr. Onuň asly Horasanyň Nişapur şäherinden bolup, esasan Horasanda şyh Lukman Sarahsydan sapak alypdyr.
hakany – Gündogaryň görnükli şahyrlarynyň biri, Afzaleddin Bedil
Ybraýym Aly Hakany Şirwany (XI asyr). Ol özüniň goşgular diwany, «Medaýynnama» eserleri bilen tanalýar.
hakarat – kemsitme, kiceltme, igenme.
halap (Aleppo)– Seriýada bir şäher ady.
halk– 1. Ýaradylan, döredilen. 2. Ynsanlar, halk.
haly – boş, hiç zatsyz.
halyk I – 1. Ýaradan, dörediji. 2. Alla, Hudaý, Taňry.
halyk II– düýäniň halygy (howutsyz düýäniň üstüne atylyp berkidilýän
galyň örti).
halyl – 1. Dost, ýürekdeş. 2. Ybraýym pygamberiň lakamy. Halylulla – Allatagalanyň ýürekdeş dosty.
ham (ha:m)– çig, bişmedik.
hamdylilla– Hudaýa hamdy-senalar bolsun, Allatagala öwgüler bolsun.
hamr– meý, çakyr, şerap.
hamu – hemme, ähli, hemmesi.
hanazat– 1. Öýde doglan, öýde terbiýelenen, seýislenen. 2. Gul, hyzmatkär, hyzmatçynyň çagasy.
handan– şatlykly, şadyýan, guwançly, gülüp duran, güler ýüzli.
522
hannas – 1. Şeýtan. 2. Ýaramaz, ýigrenji. 3. Şeýtanyň çagalarynyň biriniň ady.
hap – 1. Uky. 2. Düýş. Haby-gaflat – habarsyzlyk ukusy.
hapyz Şirazy– Gündogryň meşhur lirigi, pars edebiýatynyň nusgawy şahyry Şemseddin Muhammet Hapyz Şirazy (1307 – 1338) Magtymgulynyň halypa saýan şahyrlarynyň biri.
har I – eşek.
har (ha:r) II – pytanak, tiken, demir tiken.
har (ha:r) III– pes, pese düşen, kemsidilen, ezilen.
harçeň– leňňeç.
harem (haram) – 1. Mukaddes zat, mukaddes ýer, Käbe. 2. Aýallaryň ýaşaýan otagy, haremhana. 3. Aýal, zenan.
harnup – 1. Hoz agajy ýaly uly, sary gülli we kösük miweli agaç. Onuň
miwesinden mürepbe edilýär. 2. Noýba.
harun– 1. Musa pygamberiň dogany. 2. Harun Reşit – apbaslylar nesilşalygynyň halypalaryndan biri. Ol 786 – 809-njy ýyllarda häkimlik edipdir.
harwar – 1. Agram ölçegi, Töwrizde 300 kg hasaplan ýar, başga birnäçe ýerde 25 put hasaplanýar. 2. Eşek ýüki.
haryş (huraýş) – 1. Ýyrtyjy. 2. Dowzahda bir eýmenç ýylanyň ady.
has (ha:ss)– 1. Ýokary gatlak. 2. Mahsus. 3. Intelligensiýa.
hasat – açgöz, betnebis, görip, içigara.
hasse– saýlantgy, tapawutly.
haşamy-haýl – 1. Nökerler, atly goşun. 2. Şahsy nökerler we kowum-garyndaşlar.
haşhaş– 1. Ýaz oty, (bugdaý manysy hem bar), şalynyň sypaly. 2. Göknar.
haşr (haşar)– 1. Üýşürme, toplama. 2. Gabama, saklama. 3. Sanama. 4. Tolgunyşyk, elewreşik. 5. Direlme, kyýamat güni. Haşry-kyýamat – kyýamatdaky üýşmeleň, gowga. hata– ýalňyş, nädogry.
hatam– 1. Hatam Taý – VI asyrda ýaşap öten görnükli arap şahyry hem serkerdesi. Ol Ýakyn hem Orta Gündogaryň edebiýatynda, folklorynda jomartlygyň alamatydyr (simwolydyr). 2. Uly öwlüýäleriň we pirleriň biri: Hatam Keri.
hatar– howp-hatar, howp, gorkuly.
haýat– ýaşaýyş, durmuş. Aby-haýat – dirilik suwy.
haýdar– 1. Hezreti Alynyň lakamy. 2. Ýeliň piri.
haýrat– haýranlyk, geň galmaklyk.
haýrul-beşer– adamlaryň iň gowusy, iň hormatlysy, Muhammet pygamberiň lakamy.
haýýat– tikiji, biçiji, biçimçi.
hazan– 1. Aýazly güýz, sowuk şemal. 2. Betbagtlyk, bela-beter.
hazarpuş– 1. Ýaşyl eşikli, ýaşyl geýimli. 2. Al-ýaşyl öwüsýän, al-ýaşyl çemenlik.
hebeş– Efiopiýa. Hebeşi – efiopiýaly.
heft peýker– ýedi yklym, Nyzamy Genjewiniň 5130 beýtden ybarat bolan bäşinji mesnewisi (ikileme goşgusy). Şahyr Nyzamy özüniň bu eserinde Sasanly nesilşalygynyň patyşasy Bähram Guruň ýedi yklymyň, ýedi patyşasynyň ýedi gyzyna öýlenişini, olaryň hersiniň dessan, hekaýa aýdyşlaryny manyly hem täsin goşgy setirleri bilen beýan edýär.
heften – ýedi öwlüýä, rowaýatlara görä, dagyň gowagynda ýatan alty adam bilen bir ite aýdylýar, gowak eýeleri, gowakdaky ýaranlar, ýedi weli.hem (hemm)– gam-gussa, gaýgy, alada.
heman– 1. Şol, ol, bu, şu. 2. Häzir, şu wagt.
hemdem– 1. Hakyky dost. 2. Dertdeş, ýürekdeş. 3. Hemdem (has at).
hemdert– dertdeş, derdiňe goşulyşýan.
hemeç– 1. Wagşy halda ýaşaýan ýabany adamlar. 2. Çybyn-çirkeý, siňek. . Akmak, nadan, samsyk. Kel hemeç – başy kel ýabany adam.
hemedany– Bediguz-Zaman Ahmet ibn Hüseýni Hemedany (969 – 1007).
Arapça hem parsça şygyr ýazan şahyr.
hemhana– bir öýde ýaşamak, bile bolmak, ýoldaş.
hemraz– syrdaş, göwündeş.
hemzyban– dilleşen, dil birikdiren, syrdaş.
heňňam – döwür, zamana.
heris (harys)– açgöz, husyt.
herze– boş, biderek, ýerliksiz gep, bolgusyz adam.
heser– gam, gussa, gaýgy, alada, ünji.
het– çäk, araçäk, gaçy, raýyş, çil.
heýhat (haýhat) – ah, wah, dat. Heýhat güni – kyýamat güni, ahyret.
heýli– köp, köpçülik, örän kän.
hezar– 1. Müň. 2. Bilbil. Set hezar – ýüz müň.
hezer (heder)– ätiýaç, gorkma, habardar bolma.
hädi– serdar, ýol görkeziji. Hädiýi-wahdet – ýeke-täk ýol görkeziji; Alla.
häk– toprak, gum.
häkister– kül.
hidaýat – 1. Ugrukdyrma, ýolbaşçylyk. 2. Dogry ýola gönükdirme.
hijran – aýralyk, jydalyk.
hilal (helal) –1. Täze dogan Aý, dolmadyk Aý. 2. Owadan, gözel.
hoja Ahmet Ýasawy – XII asyrda Orta Aziýada ýaşan meşhur pir we şahyr, sopuçylyk edebiýatynyň görnükli wekilleriniň biri. Ol 1105-nji ýylda Türküstanyň Ýasa (Ýassy) diýen obasynda dünýä inip, 1166-1167-nji ýyllarda aradan çykýar. Hoja Ahmet keramatly öwlüýä, pir hasaplanýar. Halk arasynda «Medinede Muhammet, Türküstanda Hoja Ahmet» diýen jümle örän meşhurdyr. Ol hakda ençeme rowaýatlar döräpdir.
horram – şat, şadyýan, şatlykly.
hoşnema– onat, gowy, gözel ýakymly, syratly, görkli.
hoşnut – şat, razy, hoşwagt, şadyýan.
hoştaplaşma– ýakymly bolma, mähirli bolma, süýjülik bilen ýaşama, dostlukly gatnaşyk etme.
hotan– Hytaý Türküstanynyň Kaşgaryň günortasynda ýerleşýän böleginiň köne ady. Bu ýeriň müşk berýän keýikleri meşhurdyr.
howa– 1. Isleg, meýil, umyt. 2. Heň, saz guralynyň perdesi.
howalanmak– uçmak, göge galmak, howa göterilmek.
höşk– gury, guran, gaty, gatan.
hudawend-a– Hudaý-a! Eý, Taňry! Eý, Allam!
hulk– gylyk, häsiýet.
humaý– hyýaly guşuň ady. Göýä ol guşuň kölegesi kimiň üstüne düşse, ol bagtly-döwletli bolýarmyş.
hums – aç, ajygan; boş bolmaklyk.
hun– gan.
hunriz– gan dökme.
hup – gowy, oňat, ýagşy.
huraman– näz-kereşme bilen ýöreýän.
hut (hu:t)– 1. Balyk. 2. Eýran şemsi aýlarynyň iň soňkusy.
husn– gowulyk, ýagşylyk; gözellik.
hülle– ýüpek don, ýüpek eşik.
hümmet– 1. Rehimdar, goldaw. 2. Üns berme, aladasyny etme, jan çekme.
3. Gujur, gaýrat.
hüňkar– bu söz aslynda Hudawendgar sözüniň gysgalan görnüşi bolup, birnäçe manyny aňladýar: 1. Alla, Taňry. 2. Patyşa, soltan. 3. Häkim. 4. Jenap. 5.
Osmanly türkmen patyşalaryna berlen lakam.
hüthüt– hüýpüpik.
hüw!– Ol: (Ol Alla) Eý! Gulak as! Derwüşleriň Hudaýa nalyş edip gaýtalaýan sözleri. (Hüw Hak! – Ol Alla. Eý, Alla!).
hüý– gylyk, häsiýet.
hüýr– jennet gyzy. Hüýri-ryzwan – jennet perisi.
hydyr (hyzyr)– 1. Pygamberleriň biri. Rowaýatlara görä, ol ýaşaýyş (dirilik) çeşmesini tapyp, ondan suw içipdir we hemişelik ýaşaýyşa eýe bolupdyr. Çöl-beýewanlarda, daglarda-düzlerde suwsuzlykdan heläk bolanlara kömek edip, olary ölümden halas edýärmiş. 2. Ýaşyl, gök, gök öwsüp duran.
hyfz– gorama, saklama.
hyjalat– utanç, haýa, uýat.
hylap– ters, garşy, garşy çykýan.
hylgat (halat)– halat, serpaý, don, owadan eşik.
hylwat – gizlin, ogryn, çola ýer, ýalňyzlyk.
hyraç– salgyt, paç.
hyrat– Owganystanda uly şäherleriň biri.
hyrka– derwüşleriň geýýän geýimi.
hyrs I– 1. Açgözlülik. 2. Ymtylyş.
hyrs II– aýy.
hyruş– 1. Gykylyk, galmagal. 2. Joşgun, möwç. 3. Gujur, gaýrat.
hysrow– Hysrow II Perwiz, Sasanlylar nesilşalygynyň soňkurak hökümdarlaryň (591 – 628) biri.
hyz (hiz)– 1. Azgyn, azan, ýoluny urduran. 2. Utançsyz, bihaýa.
I
Ibham– şek, şübhe, ýalňyş.
Iblis– bu söz ýunan dilindäki diabolos sözünden bolup, şeýtan manysyny berýär. Rowaýatlara görä, ol Adam ýaradylandan soň Adama sejde etmändigi üçin, Allatagalanyň huzuryndan ret edilipdir we tä kyýamata çenli ýaşap, adamlary azdyrmak bilen meşgul bolýarmyşyn. Zertuşt dininde oňa ahrimon diýlipdir.
Iltifat– 1. Mähribanlyk, rehimdarlyk. 2. Üns berme, alada, ýüzleniş.
Imdat– kömek, ýardam, goldaw; imdat eýlemek – kömek etmek.
Imkan– mümkinçilik.
Imtiýaz– 1. Tapawut. 2. Ýeňillik. 3. Artykmaçlyk.
Isa– Muhammet pygamberden öň ýaşap geçen pygamberleriň biri.
Isgender– Aleksandr Makedonly (b. e. öň 356 – 323 ý.) Makedoniýa paty-şasy Filip ikinjiniň ogly. Ol Eýran, Hindistan, Arabystan ýaly ençeme ýurtlary basyp alypdyr. Gündogar halklarynyň köpüsiniň folklorynda we edebiýatynda ol hakynda birtopar rowaýatlar we çeper eserler döredilipdir.
Işwe– näz, kereşme.
J
Jadde– uly ýol, giň ýol.
Jagfar– 1. Gadymy arap himigi we altyn pullara zikge kakan ökde ussa.
2.Tire-taýpa ady.
Jahyl – 1. Nadan, düşünjesiz. 2. Akmak. 3. Ýetginjek, ýaş ýigit.
Jamy – Gündogaryň beýik söz ussady, pelsepeçisi, taryhçysy, täjik-pars nusgawy şahyry Nureddin Abdyrahman Jamy (1414-1492) Horasanyň Jam diýen ýeriniň Harjet obasynda dünýä inýär. Ol Nowaýynyň halypasy we ýakyn dosty, Magtymgulynyň halypa saýan şahyrlarynyň biridir. Oňa halk arasynda Molla Jamy-da diýlipdir.
Janan– Mähriban, söýgüli. 2. Magşuk, dildar. 3. Alla, Taňry.
Jan pida– janyny pida edýän, biri üçin ölüme taýyn kişi.
Jawydan– 1. Ebedi, hemişelik. 2. Üznüksiz, yzygider, dowamly.
Jaýnamaz – namazlyk.
Jaýyz– rugsat edilen, mümkin, ýol berlen.
Jebraýyl –Hudaýyň sözlerini (Gurhanyň sürelerini) Muhammet pygambere ýetiren habarçy perişde. Oňa Jebraýyl emin (dogruçyl Jebraýyl) hem diýlipdir.
Jebrut (jeberut) – 1. Asman. 2. Gudrat, güýç. 3. Häkimiýet, agalyk. 4. Ýalpyldy. 5. Ajaýyplyk. Jebrut älemi – perişdeler älemi, ruhany älem.
Jedd– ata, baba, garry ata.
Jehim (jähim)– 1. Dowzah, jähennem. 2. Ýiti ot, güýçli alawly ot. 3. Çukurda, oý ýerde ýakylýan ullakan ot, alaw.
Jelaleddin Rumy– XII asyrda ýaşap geçen meşhur şahyr, alym, akyldar hem şyh. Ol Balh şäherinde doglup, Konýa şäherinde hem dünýäden ötüpdir. Ol özüniň uly göwrümli mesnewileri bilen örän meşhurdyr.
Jelil– 1. Beýik, uly. 2. Alla, Taňry.
Jemal– 1. Owadanlyk, gözellik. 2. Sopuçylykda Hakyň didary.
Jemat – 1. Daş. 2. Mineral.
Jemşit– 1. Gadymy Eýran şalarynyň biri. Jemşit Firdowsiniň edebi keşpleriniň biri hasaplanylýar. Mifologiýa görä, göýä onuň bir ajaýyp jamy bolup, şol jamyň içinde dünýäniň hemme ýeri görnüpmişin. 2. Patyşa, soltan.
Jenup– günorta, günorta tarap.
Jepbar– 1. Jebir ediji. 2. Güýçli, kuwwatly. 3. Alla, Taňry.
Jewar (juwar)– 1. Hossarlyk astyna alma. 2. Goňşulyk.
Jähennem– 1. Dowzah. 2. Çüň guýy. 3. Daş, uzak. Jähennem etmek – ýok etmek.
Jähl– 1. Nadanlyk, başarmazlyk, 2. Akmaklyk, akylsyzlyk.
Jäht– yhlas, jan çekme, dyrjaşma.
Jiger– bagyr.
Jilwe– 1. Görünme, özüňi görkezme. 2. Näzlenme, näz etme.
Jim I – pes, pis, ýaramaz.
Jim II– 1. Dürli reňkli owadan we nepis ýüpek parça. 2. Ýüpekden tikilen alelwan reňkli nepis lybas, eşik.
Jinde– ýyrtyk lybas; derwüşleriň geýýän köne dony.
Jirjis– dini düşünjelere görä, keramatly hasaplanýan bir şahs (hristian dinindäki Swýatoý Georgiý). Göýä ony duşmanlary ýüz para edenmişler, emma ol dirilipmiş.
Jolban– dänesi mäşe meňzeş we iýmit hökmünde ulanyl ýan kösükli ösümlik.
Jöw– 1. Arpa. 2. Ujypsyz bölek, mysgalyň bölegi (1/96).
Jöwher– 1. Gymmat baha daş, göwher. 2. Çeper söz, parasatly söz. 3. Asyl, esas. 4. Sap poladyň bir görnüşi: jöwher pyçak, jöwher gylyç.
Jöwlan– aýlanma, pyrlanma, meýdanda çarh urma.
Jöwşen– simden örülen gadymy uruş geýimi, demir don, sowut.
Jud– rehimdarlyk, jomartlyk, sahawatlylyk.
Jurga (jugra)– bir owurt, damja; tüýkülik, bir çukura tüýkürmek.
Juýende– agtarýan, gözleýän, agtaryjy, tapýan, tapyjy.
Jünbende– janly-jandar, gymyldaýan süýrenjiler, awuly möjekler.
Jünbüş– sandyrama, titreme. Jünbüş eýlemek – güýçli herekete gelmek.
Jüpbe– giň we uzyn dikilen don, demir don, sowut.
Jüre– 1. Jübüt. 2. Dürli. 3. Hil.
Jürm – günä, ýazyk, etmiş.
Jürýet– batyrlyk, gujur, gaýrat, haýbat.
Jyza (jyda)– naýza. Oňa süňi hem diýlipdir.
K
Kaba– 1. Erkekler üçin dikilýän giň hem uzyn ýeňli üstki eşik, kaftan. 2. Irimçik, gödek, tagaşyksyz.
Kabyl– 1. Ýakyn, ýakynlaşan. 2. Ukyply, akylly. 3. Mynasyp.
Kad (kadd)– boý, syrat, kamat.
Kadyr– 1. Güýçli, gudratly, gurply. 2. Alla, Taňry.
Kaknus – rowaýat edilşine görä, örän ajaýyp reňkli we hoş owazly bir guş bolup, onuň çüňkünde 360 deşik barmyş. Ol belent dagda, şemalyň garşysynda oturýarmyş we burnundaky deşiklerden ajaýyp, şirin, geň-täsin owazlar çykarýarmyşyn. Bu guşuň jübüti bolmaýarmyş we müň ýyl ýaşap, garran mahaly, özüni oda ýakyp küle öwürýärmiş. Şol külüň aşagyndan hem geljekde guş döremeli ýumurtga peýda bolýarmyş.
Kamar– Aý.
Kamat– boý, syrat.
Kanun– 1. Kanun (kirişli saz guraly). 2. Kanun, düzgün. 2. Däp-dessur.
Kanyg– kanagat edýän, kanagatly, öz hakyna kaýyl.
Kap dagy– hyýaly dag ady. Ertekilerde aýdylyşyna görä, ol göýä ýeriň daşyny gurşap alyp, belentligi bäş ýüz parsahmyş we köp bölegi-de suwuň içindemiş. Anka ýa-da Symrugyň höwürtgesi-de Kap dagynda ýerleşýärmiş.
Kars – Kiçi Aziýada bir şäher we welaýat.
Karun – Töwratda we Gurhany-Kerimde agzalýan husyt baýyň ady. Ol Gündogar edebiýatynda gysgançlygyň simwoly bolup gelýär.
Kasr – 1. Köşk. 2. Gysga, kelte.
Kaşşak– 1. Garyp, pukara. 2. Kezzap, ýalançy.
Kaşyk– çemçe.
Kat– 1. Alyn, maňlaý, öň. 2. Gat.
Katg etmek– kesmek, ýolmak, bes etmek.
Katla– gaýta, sapar, gezek.
Katlan– asla, düýbünden.
Katlanma– çalyşma, jan etme.
Katyl– öldürýän, jellat, kelle kesiji, peşşap.
Kaýt (kaýd)– duşak, bent, tow, zynjyr, gandal.
Kaza– 1. Ölüm. 2. Täleý, betbagtlyk. 3. Buýruk, höküm. 4. Kazy. 5. Bir zadyň soňy. 6. Göýberlen namazyň öwezini dolmak üçin namaz okama.
Kazyýy-hajat(Kazyýyl-hajat) – hajatlary beriji; Alla, Hudaý.
Kehkeşan– astr. Akmaýanyň süýdi ýyldyzlar topary, galaktika.
Kelam– 1. Gürrüň, gep, söz. 2. Gurhan.
Kelim– 1. Gürrüňdeş, gürrüňleşme. 2. Musa pygamberiň lakamy (Kelimulla).
Kelpeze– hažžyk; zemzen.
Kement– 1. Ujy syrtmakly uzyn tanap. 2. Gm. söýgüliniň saçy.
Kemine – ejiz, bende.
Keramul-kätibeýn– dini düşünjä görä, adamyň iki egninde oturyp, günä
we sogaby ýazýan iki perişde.
Kerbela – 1. Yrakda bir şäher. Kerbela çöli. Alynyň ogly Hüseýiniň öldürilen ýeri. 2. Horluk, suwsuzlyk çöli. 3. Azap meýdany, kynçylyk çöli.
Kerem– sahylyk, jomartlyk, bagyşlamaklyk, bagyşlama.
Keret (kerret, kerem, keren)– sapar, gezek, ýola, gaýta.
Kerim– 1. Sahy, jomart, eli açyk. 2. Hudaýyň bir ady. 3. Kerim (has at).
Kerk (kergeden)– 1. Nosorog. 2. Iň uly guşlaryň biri.
Kerman– Eýranda bir şäher ady.
Kesapat– 1. Hapa, kir. 2. Gür, ýygy. 3. Zyýan.
528
Kest – zyýan, zelel.
Keşt (geşt) etmek– aýlanmak, gezmek, gezim etmek.
Keşte (kişte)– «keşten» sözünden. 1. Ekiş, tohum sepme. 2. Bejerilen ýer. 3. Guradylan miwe (erik, garaly, we ş. m.), guratma.
Keý– haçan, näwagt. Tä keý – haçana çenli.
Keýwan– Zuhal (Saturn) seýýarasy. Ol Gün Alemindäki altynjy seýýara bolup, Müşteri bilen Uran seýýarasynyň aralygynda ýerleşýär.
Kez– peýkam, ok.
Kähil– 1. Ýalta, äwmezek, biperwaý, geleňsiz. 2. Gowşak, ysgynsyz.
Käkil– depe saç, atyň käkili (atyň depesinden maňlaýyna dökülip duran teller).
Käm (kam)– 1. Isleg, höwes. 2. Penje. 3. Agyz, kentlewük. Kämine aýlansa – (döwür-döwran) islegine görä aýlansa, isleg-arzuwyna laýyk hereket etse. Kam (käm) olur – islegi bolar, maksadyna eýe bolar, islegi amala aşar.
Kämýap– bagtly, şowly, göwnühoş, arzuwyna ýeten.
Käşi – 1. Iň gowy hilli palçykdan edilip bişirilen we syrçalanyp nagyşlanan çanak we ş.m. gap. 2. Diwaryň ýüzünden goýulýan nagyşly plita.
Kibr (kibir)– 1.Ululyk, ulumsylyk. 2. Uly günä, ýazyk.
Kimiýa (kimýa)– 1. Asly grek sözi, himiýa. 2. Alhimiýa jisimleriň gurluşyndan, özgerişinden gürrüň edýän ylym. 3. Gündogar edebiýatynda gudratly ot, çöp.
Kin– 1. Kine, ýigreniş, duşmançylyk. 2. Öç, ar, kitüw.
Kipaýat– 1. Kömek, haýyr. 2. Ýeterlik, zehinlilik.
Kirdigär– 1. Işjeň, janypkeş. 2. Ýaradyjy, Alla, Taňry.
Kişmir– zool. uzyn aýakly, togalak kelleli hudaýata meňzeş möjejik, atbakar.
Kişti – gämi.
Kokunmak– ys saçmak, ys ýaýratmak, hoşboý ysly.
Köle – gul.
Köşe– burç, çet. Köşeýi-weýrana – harabaçylygyň bir çüňki, içi.
Köwkep– ýyldyz.
Köwser – Jennetden akýan bir çeşme.
Köý– 1. Ýol, geçelge; şaýol. 2. Köçe. 3. Mähelle. 5. Oba. 6. Oý, pikir, küý.
Kubat– Eýranyň sasanlylar döwletiniň hökümdarlarynyň biri Kubat II,
diňe bir ýyl (628 ý.) şalyk edipdir; meşhur Nowşirwan adylyň kakasy.
Kuh– dag.
Kulah– selle, peş, telpek, topby, başgap; derwüşleriň geýýän başgaby.
Kulhuwalla– Gurhany-Kerimiň 112-nji («Yhlas») süresiniň 1-nji ayatyndan bir jümle: «Aýt, Ol Alla (birdir)».
Kumaş– 1. Mata, mata-marlak; ýüpek geýim, esbap. 2. Haryt, baýlyk. 3. Göwher.
Kurbet– 1. Ýakynlyk. 2. Ýakyn aragatnaşyk. 3. Mahsuslyk.
Kutb– 1. Her bir zadyň ortasyndan geçýän okuň iki ujy, köçeriň uçlary. 2. Orta, merkez, polýus. 3. Degirmeniň oky, pürs. 4. Öwlüýä. 5. Sopy. 6. Serdar, öňbaşçy, ýolbaşçy.
Kutbul-Aktab– sopuçylykda bir dereje, belli sopy.
Küll– ähli, tutuş, bary.
Küllühüm– tutuş, bary, barysy, ählisi.
Külpet– 1. Kynçylyk, mähnet, ýadawlyk. 2. Gyrnak, çory, hyzmatçy aýal.
Külünder– 1. Künde, gandal. 2. Gödek, tagaşyksyz.
Künde– 1. Agyr jenaýat edenleriň eline ýa-da aýagyna salynýan zynjyr, sandal. 2. Ýer sürülýän sada gurluşly azalyň ýere girýän burnuna geýdirilýän demir ýa çoýundan edilen azal, ýer sürýän agaç azal.
Küren– uly oba, köp ilatly oba, hatar-hatar öýli oba.
Kürs (kürsi)– 1. Oturgyç, stul. 2. Metjitlerde wagyz aýdyjylaryň münberi.
3. Tagt. 4. Wezipe. 5. Asmanyň bir gaty.
Küşte – öli, jansyz, ölen, öldürilen.
Küteh (kutah)– 1. Gysga, kelte. 2. Pes, kiçi.
Kyl-u kal– galmagal, gykylyk, goh.
Kyn– 1. Azap, ejir. 2. Kyn, agyr.
L
Lafz– labyz, söz, aňlatma, aýdylyş, gep, gepleýiş.
Lagnat– gargyş, nälet, ýazgaryş.
Lagnaty– gargyş siňen, näletlenen. Lagnaty şeýtan – nälet siňen şeýtan.
Lahap (Lehaf)– 1.Ýorgan, örtgi. 2. Gije ýatylýan wagty geýilýän, pagtadan
edilen ýumşak eşik, ýatyş eşigi. 3. Daşky eşik.
Lahat – gabyr, gör, mazar, gubyr.
Lap– hetdenaşa öwünme, ulaldyp aýtma, güpüleme.
Leb– dodak. Lebi-handan – gülýän dodak, ýylgyrýan leb. Lagly-leb – gyrmyzy dodak, lagyl ýaly gyzyl öwüsýän leb.
Lejam– uýan, jylaw, agyzdyryk, nogta.
Lewa– baýdak, tug, sanjak, alam.
Leýken (läkin)– emma, ýöne, şeýle-de bolsa.
Leýli– Gündogarda meşhur bolan «Leýli-Mejnun» ýordumynyň bir gahrymany. VII asyryň ahyrlarynda VIII asyryň başlarynda ýaşap öten arap şahyrasy – Leýli al-Ahýalyýa.
Lowhy-mahfuz (lowhyl-mahfuz)– dini düşünjelere görä, asmanda Alla
tarapyndan her bendäniň görjegi, ykbaly, her bir boljak hadysa hakynda ýazylyp goýlan tagta. Oňa «ykbal (ýazgy) kitaby» hem diýilýär.
Löwla (löwläke)– «Eger sen bolmadyk bolsaň ...», Allatagalanyň Muhammet pygamber hakynda aýdan jümlesi. Bu hadys ygtybarsyz hadyslaryň biri hasaplanyar.
Lukma– döwüm, tike, bir agyz zat (çörek, nahar).
Lukman hekim– Dawut pygamberiň zamanynda ýaşap geçen, legendar tebip, dana. Ol Gündogar halklarynyň edebiýatynda we folklorynda agyr keselleri bejerýän tebip hasaplanýar we köp dürli aforizmleriň, nakyllaryň, basnýalaryň awtory hökmünde tanalýar. Rowaýatlara görä ol 4400 ýyl ýaşanmyş.
Lut– pygamberleriň biri, Ybraýym pygamberiň doganoglany. Onuň hak ýola çagyran halkyny bozgaklyk edendikleri üçin ýer ýuwdupdyr.
Lutp (lutf)– mähremlik, mähribanlyk, rehimdarlyk.
M
Mada– urkaçy, maçy.
Maderzat– dogabitdi, eneden dogma, tebigy.
Magrur– 1. Tekepbirlik, men-menlik. 2. Buýsanmak, aldanmak.
Magryp– 1. Günbatar. 2. Ýurt ady, Marokka.
Magrypet– 1. ylym, bilim.
Magşar– 1. Kyýamat, ahyret. 2. Gykylyk, gowga, gyk-bak.
Magşuk– 1. Söýgüli, gözel, söýülýän. 2. Alla, Taňry.
Mah– 1. Aý (seýýara). 2. Aý (wagt). Mahy-taban – dolan Aý.
Mahbup– söýgüli, ýar, dost, jora.
Mahfy– 1. Gizlin, syrly; ogryn, ýaşaryn. 2. Aňtawçy, diňçi.
Mahluk– döredilen, ýaradylan (adamzat, haýwanlar; bütin barlyk).
Makam– mekan, duralga, gonalga. Makamy-agla – beýik dereje.
Mal– 1. Baýlyk, emläk. 2. Pul, manat, teňňe. 3. Mal (haýwan).
Mamun – Apbaslylar nesilşalygynyň 7-nji halypasy (813 – 833); Harun Reşidiň ikinji ogly.
Mande – 1. Galan, eglenen. 2. Argyn, sökel. 3. Köne.
Mansur (hallaç)– X asyrda ýaşap geçen sopy şahyr. 922-nji ýylda ruhanylaryň buýrugy bilen Bagdat şäherinde dara çekilip (käbir rowaýatlara görä daşlanyp) öldürilipdir.
Mar – ýylan.
Margir– ýylantutujy, ýylan tutýan.
Masyl– 1. Salgyt ýygnaýjy, gullukçy. 2. Esger, nöker, ýasawul.
Maşal– şem, çyra, fakel.
Maşk – 1. Titreme, şybyrdama (ýaprak hakynda). 2. Gamçylama. 3. Maşk etme, türgenleşme.
Maşryk– gündogar tarap, Gündogar.
Matag– 1. Zat, azyk, ýük, haryt. 2. Mata, parça.
Matbah– aşhana, nahar bişirilýän ýer.
Matlap– 1. Isleg, niýet. 2. Tagalla, yhlas, janypkeşlik.
Mawyr– esger, nöker.
Maý– 1. Ýag. 2. Maý (pursat).
Maýyl– haýran; ýesir; meýil ediji.
Meges– siňek.
Mehjur– 1. Zyňylan, taşlanan. 2. Aýrylan, jyda düşen.
Mejal– 1. Güýç, kuwwat. 2. Başarnyk. 3. Möhlet, pursat.
Mejaz– hakyky däl, göçme manyly, allegoriýa, metafora.
Mejmagul-bahreýn– iki deňziň birleşýän ýeri. Rowaýatlara görä ol ýer
Musa pygamber bilen Hydyr alaýhyssalamyň duşuşan ýeridir.
Mejnun– 1. Gündogarda meşhur bolan «Leýli- Mejnun» eseriniň esasy
gahrymany. 2. VII asyryň ikinji ýarymynda ýaşap öten, özüniň Leýlä bolan söýgüsini beýan edip, ajaýyp şygyrlar ýazan arap şahyry Kaýs ibn Mülewwah Amiriniň lakamy.
Mejnun– 1. Jynly, däli. 2. Yşka düşen, aşyk.
Meks– durmak, sagynmak, gonmak, daýanmak.
Melal – gaýgy, gam, gussa, tukatlyk, gaýgylylyk.
Melek– perişde.
Memat – ölüm, ýok boluş.
Merhaba– salam, hoş geldiň.
Merwerit– gymmatbaha daşlaryň bir görnüşi, merjen, dür.
Mesrur– göwni hoş, hoşal, guwançly, şadyýan, bagtly, şatlykly.
Mestan– serhoş, akylyny ýitiren, şeýda; yşka düşen, aşyk.
Mähek– gyzylyň ýa kümüşiň gatançlydygyny, arassadygyny bilmek üçin olara sürtülýän daş.
Mährap– metjitde ymamyň namaza durýan ýeri.
Mälik– 1. Eýe, patyşa, häkim, hökümdar. 2. Dowzahyň eýesi bolan perişdäniň ady. 3. Alla, Taňry.
Mäti (Mehdi)– dini düşünjä görä, ol kyýamatdan öň peýda boljak Dejjal bilen söweşjekmiş.
Mizan– 1. Terezi, ölçeg. 2. Eýranyň şemsi ýyl hasabynyň ýedinji aýy (güýzüň başky aýy). 3. Ýyldyzlar toplumy.
Mömin– 1. Imanly. 2. Dogryçyl, ynamly, ynanýan, uýýan, musulman.
Möminan– mömin sözüniň köplük sany.
Möwla (Möwlam)– 1. Hudaýyň bir ady. 2. Jenap. 3. Gul, bende.
Möwt– ölüm.
Muddaga– talap, isleg, maksat, myrat, dileg, şikaýat, arza, dawa.
Mugazzam– 1. Belent edilen, beýgeldilen. 2. Hormatly, uly abraýly.
Mugjyzat– mugjyza sözüniň köplük sany. Geň zatlar, haýran ediji zatlar, adam güýjünden daşary bolup geçýän täsin hadysalar.
Mugylan (Mugeýlan) – 1. Gyrymsy tikenli ösümlik. 2. Mimoza (kösükli ösümlik), akasiýa (ysly ak ýa-da sary gülli agaç). Tiken, çeti.
Muhal– mümkin däl, başa barmaýan, amala aşmajak, absurd.
Muhannes– namart, gorkak, binamys, bigaýrat.
Muhlys– 1. Yhlas ediji, berlen, dogruçyl. 2. Takwa.
Mukadder– öňden kesgitlenen, ykbal, täleý, ýazylan.
Mukaddir– takdyr ediji, ýazgyt ýazyjy, Alla, Taňry.
Mukatyl– urşujy, esger, nöker, ýasawul.
Mukym– 1. Gymyldamaýan, sarsmaýan. 2. Ýaşaýjy, oturymly.
Mum– bal arylarynyň öýjüginde balyň düýbünde galýan şepbeşik madda.
Munys– dost, ülpet, ysnyşan.
Mur– garynja.
Murda– öli, jansyz.
Murg – guş, towuk. Murgy-säher – bilbil.
Mursal – 1. Iberilen. 2. Pygamber.
Musa – pygamberleriň biri. Rowaýatlara görä, ol biziň eýýamymyzdan 1571 ýyl öň Ramses ikinjiniň döwründe Menfis şäherinde eneden bolýar. Ol Allatagala bilen sözleşen pygamberdir.
Musallat– 1. Höküm ediji, hökümli. 2. Oňat bilýän, göz ýetirýän.
Mustagrak– 1. Gark bolan, çümen, batan. 2. Çüň pikire batmak.
Muş– syçan.
Muşfyk– mähirli, mähriban, merhemetli.
Muşt (muş)– ýumruk; gysym. Muşty-häk – bir gysym toprak.
Muttasyl– 1. Sepleşen, birleşen. 2. Üznüksiz, dowamly, yzygiderli.
Mutyg– boýun egen, tabyn.
Muze – mesi.
Mübäriz– 1. Batyr, gaýduwsyz, mert. 2. Urşujy, söweşjeň, göreşiji.
Mübtela– bir zada duçar bolmaklyk, bela uçramaklyk.
Müfti– dini hökümleri beýan edýän ruhany, dini kanun (şerigat) esasynda höküm (pitwa) çykaryjy.
Müjtehid – 1. Ýokary derejeli ruhana berilýän titul, ahun, hukuk ylmynyň ýokary derejesine ýeten, pitwa bermäge hukuk gazanan kişi. 2. Dürs garaýyş.
Mükemmel– kämil, ýetişen, ussat, halypa, pir.
Münewwer– nurly, ýagty, yşykly, ýalkymly.
Münädi (munada) – jar, çagyryş.
Münteha– aňrybaş, ajaýyp.
Münzere– garynjalaryň Münzere atly patyşasy bilen Süleýman pygamberiň sowal-jogaby barasynda Gündogar edebiýatynda ýörite rowaýat bar.
Mürewwet (mürüwwet)– 1. Mähribanlyk, akýüreklilik. 2. Adamkärçilik,
ynsanperwerlik. 3. Ynsap. 4. Dözümsizlik, geçirimlilik. 5. Mertlik, gahrymançylyk. 6. Sahylyk, sahawatlylyk.
Mürşit– dogry ýol görkeziji, ruhy ýolbaşçy, sopularyň ýolbaşçysy, pir.
Mürwet– Seret: Mürewwet.
Müşgil – kyn, çetin.
Müşk– keýikleriň bir görnüşiniň göbeginde ýygnanýan suwuklykdan alnyp ýasalýan ýakymly ysly madda.
Myh– çüý. Myh ýaly – berk, pugta.
Myltyk– 1. Tüpeň. 2. Ýakymsyz tagamy bolan, ötüşen iýmit.
Mynajat (munajat)– ýekelikde okalýan doga, doga-dileg, gije okalýan doga, ikiçäk gürrüň, Hudaýa ýüzleniş.
Mynapyk– ikiýüzli, ara bozujy, ýaranjaň, şugul.
Myrdar– 1. Maslyk, läş, haram ölen maslyk. 2. Haram, nejis, porsy zat.
Myrryh– Müşteri, Mars seýýarasy.
Mysapyr– ýolagçy, gezende, geçip barýan.
Myzrak– 1. Kelte naýza, zyňmak üçin ulanylýan ýeňil, çaklaňça naýza. 2. Ýüke öwrenişmedik düýe, urlan ýüki agdarýan düýe, bugurçy.
N
Nafaga– gündelik durmuş harajaty.
Nagleýn– 1. Köplenç mollalar geýýän burny gaýşak ökjesiz köwüş, hammamda ýa yzgarly ýerde geýilýän galyň tagta köwüş. 2. Jüp köwüş.
Nagra– gykylyk, gowga, gaharly gygyrma, arlama.
Nahan (nehan)– gizlin, ýaşyryn, ogryn, örtülgi, ýapylgy, örtülen.
Naky (naka) daşy– «Naka» diýlip, maýa, ene düýä aýdylýar. Bu ýerde
Salyh pygamberiň gudrat bilen dagyň daşyndan düýe çykaryşy baradaky rowaýat göz öňünde tutulýar.
Nam– at, ism. Nam-u nyşan – yz-sor, at we alamat, nam-nyşan.
Namyrat– 1. Myradyna ýetmedik. 2. Aldanan. 3. El üzen, aýrylan.
Nar I– 1. Ot, ýalyn. 2. Dowzah ody. 3. Tagma. Nary-bela – ot belasy,
odunyň howp-hatary. Azaby-nar – dowzah azaby, ot azaby.
Nar II– 1. Miwe ady. 2. Gm. Ganly ýaş.
Narynç– apelsin, ösümlik ady. Hemişe gök öwsüp miwe berýän agaç we onuň miwesi.
Naşy – nadan, tejribesiz, bilimsiz, nakys.
Natuwan– biçäre, ejiz.
Naw– gämi, gaýyk, korabl.
Nazyr– seredýän, goraýan, gözegçilik edýän.
Nebat– ösümlik, ot.
Nebi– pygamber.
Nebs– 1. Ruh, jan, ýaşaýyş. 2. Maddy isleglere bolan tebigy meýil. Nebsihowa – nebsewürlik.
Nedamat– puşman, ökünç, ahmyr, gynanç.
Nehar– 1. Kemsitme, kiçeltme, äsgermezlik. 2. Gün, gündiz.
Nejat– gutulma, halas bolma, çäre, alaç.
Nejt – 1. Dag ady. Arabystanyň Wawiloniýanyň golaýyndaky dag gerişleriniň belent bölegi we şol beýik ýerlerden geçýän ýol.
Nemrut– 1. Surýany (Wawilon – Babyl) patyşalarynyň lakamy. Kybtylaryň (müsürlileriň) patyşalaryna Pyrgun (faraon), nebatlylaryň patyşalaryna bolsa, nemrut diýlipdir. 2. Babylyň gadymy – Ybraýym pygamberiň döwründe ýaşan patyşasynyň ady.
Nepes (nefes)– 1. Dem. 2. Göz açyp-ýumasy salym.
Nerkes (nerges)– sary ýaprakly owadan gul. Bu gülüň gunçalary göze meňzeş olany üçin, ol edebiýatda meňzetme hökmünde göz manysynda hem ulanylýar.
Nesep– asyl, gelip çykyş.
Nesimi (Seýit Ymadeddin)– Gündogaryň meşhur türkmen şahyrlarynyň biri. Ol Gündogar halklarynyň folklorynda we edebiýatynda mertligiň, gahrymançylygyň, çydamlylygyň simwoly hökmünde şöhratlanypdyr. Nesimi 1417-nji ýylda ruhanylar tarapyndan pitwa berlip, diriligine dabanyndan soýlup öldürilipdir.
Neşr – 1. Ýaýratma, pytratma. 2. Kyýamat, täzeden direliş, ahyrzaman.
Neşter– iňňe, temen.
Neýsan (nisan)– 1. Grek aýlarynyň ýedinji aýynyň ady. Siriýa kalendarynyň bäşinji aýy. Bu hasap aprel aýyna gabat gelýär. 2. Irki baharda ýagýan ýagyş.
Neýşe– ne işe; näme üçin, neçün.
Nezr – 1. Hudaýýoly, sadaka. 2. Äht, kasam, ant içme.
Näçaglanmak – 1. Ejizlemek, namartlamak. 2. Keýpiňi gaçyrmak.
Nägehan– Seret. Nägäh. Belaýy nägehan – garaşylmadyk bela, garaşylmadyk dert, tötänden peýda bolan bela.
Nägäh– 1. Birden, tötänden, garaşylman durka. 2. Bimahal, ýerliksiz.
Näkabyl– 1. Nälaýyk, mynasyp däl. 2. Ukypsyz, gowşak.
Närow (närowa) – 1. Rowa däl, laýyk däl. 2. Gelşiksiz, ýaraşyksyz.
Närse– zat, haýsydyr bir zat.
Näşaýeste– laýyk däl. Şaýeste – gelin-gyzlara degişli has at.
Näşte– ertirlik nahar.
Nigär (nigar)– 1. Gözel, söýgüli, ýar. 2. Surat.
Nikap– ýüz örtüsi, perde, ýaşmak, bürenjek.
Nisar– 1. Pida, gurban. 2. Saçmak, seçmek, ýaýratmak, pytratmak.
Nisbet– 1. Gatnaşyk, degişlilik, aragatnaşyk. 2. Garyndaşlyk, ýakynlyk. 3. Gabat gelme, kybapdaşlyk, deň gelme.
Nist– ýok. Nist bolmak – ýok bolmak.
Nowa– 1. Heň, mukam, saz, aýdym. 2. Baýlyk, emläk, mal, serişde.
Nowaýy– 1. Gündogaryň beýik söz ussady, alymy, nusgawy şahyr Nyzameddin Alyşir Nowaýy (1441 – 1501) özüniň 50 müň setir töweregi şygry öz içine alýan bäş sany liriki diwany: «Adalatlylaryň aljyraňňylygy», «Perhat – Şirin», «Leýli – Mejnun «, Ýedi seýýara», «Isgenderiň diwary» eserlerini öz içine alýan «Hamsasy» we ençeme ylmy hem çeper eserleri bilen bütin dünýäde meşhurdyr. Ol Magtymgulynyň halypa saýan ussatlarynyň biridir.Nowruz– «täze gün» diýmek. Mälik şanyň tabşyrmagy bilen Omar Haýýamyň düzen senenamasy boýunça täze ýylyň birinji güni. Mart aýynyň 21
– 22-nji günlerine gabat gelýär.
Nuh– pygamberleriň biri. Rowaýatlara görä, ol agaç ussaçylyk (neçjarlyk) käri bilen meşgullanyp, elli ýaşynda pygamber bolýar. Ol Hudaýyň emrine görä uly gämi ýasap, özüne eýerenleri, maşgalasyny we ähli haýwanlardan bir jübütini gämisine salýar. Soňra ýagyş ýagyp, bütin ýer ýüzüni suw alýar. Nuhuň gämisi Ararat (Judy) dagynyň etegine baryp, halas bolýarlar. Nuh örän uzak ömür sürýär. Oňa ikinji Adam diýlipdir.
Nujaba– 1. Ak ýürekli adamlar. 2. Barly synplar. 3. Kyrklar, erenler.
Nukaba– nekib sözüniň köplik sany. Häkimler, soltanlar.
Nuran– nurana, nurly.
Nurbat– haraý, rehim, aman dileme, aman berme, aman-nurbat.
Nury-aýyn– 1. Gözüň nury, garak, bäbenek. 2. Ogul, çaga.
Nury-mahweş– Aý ýaly nur, Aýa meňzeş nur, ýagtylyk.
Nyýaz– 1. Ýalbarma, dileme, ötünç, umyt. 2. Mätäçlik. 3. Wada bermek.
Nyzamy– Gündogaryň beýik şahyry Ylýas ibn Ýüsup Ibn Mugaýýat Nyzamy Genjewi (1141 – 1209). Ol özüniň liriki şygyrlarynyň diwany hemde «Syrlar hazynasy», «Hysrow – Şirin», «Leýli – Mejnun», «Ýedi gözel», «Isgendernama» eserlerini öz içine alýan «Hamsasy» bilen bütin dünýäde hur. Magtymgulynyň halypa hasaplan şahyrlarynyň biri.
O
Ok-gez– peýkam, ok, ok-ýaý.
Olum– güzer, inelge.
Omar– Muhammet pygamberden soňky halypalaryň ikinjisi, Çaryýarlaryň biri Omar ibn Hattap. Ol 634 – 644-nji ýyllarda halypalyk edýär.
Omar haýýam– 1. Gündogaryň beýik alymy hem şahyry Kyýaseddin Omar
Ibn Ybraýym Nişapury (1048 – 1131). Ol özüniň nepis rubagylary hem ylmy eserleri bilen bütin dünýäde meşhurdyr. Ol Magtymgulynyň halypa hasaplan beýik şahslarynyň biridir.
Oň– 1. Oňmak, şowuna bolmak, ugrukmak. 2. Sag, sag tarap.
Osman – Muhammet pygamberden soňky halypalaryň üçünjisi, Çaryýarlaryň biri Osman ibn Affan. Ol 644 – 656-njy ýyllarda halypalyk edýär.
Owkat– 1. Nahar, iýmit. 2. Güzeran, durmuş ýagdaýy. 3. Wagtlar.
Ö
Öre– direg, daýanç, sütün.
Öwj– beýiklik, galma, galkynma, iň ýokary belentlik.
Öwla– artykmaç, tapawutly, has oňat, iň gowusy.
Öwlat– çaga, perzent, nesil.
P
Pa (paý)– aýak.
Padyman (padywan)– sygyr çopan.
Paluda – arassalanan suwuk içgi, suwuk aş, şüle, miweden edilen nygmat.
Pany– 1. Hemişelik däl, dowamsyz, wepasyz, ötýän. 2. Şu dünýä.
Parsah– 6 km. deň uzynlyk ölçegi.
Parz – anyk delil, subutnama arkaly ýerine ýetirilmegi hökmany bolan amallar. Meselem: namaz okamak, oraza tutmak.
Paýa– 1. Basgançak. 2. Sütün, direg.
Paýan– ahyr, soň.
Paýmal (paýymal)– aýak astyna düşmek, depelenmek.
Paýz (feýz)– 1. Bol, köp, artyk (gözýaş, suw hakynda). 2. Mähirlilik, merhemet. 3. Peýda, nep, bereket. 4. Joşma.
Peder– kaka, ata.
Pena– 1. Gaçalga, gorag. 2. Ýok bolmaklyk, ýitip gitmeklik.
Pereň– Ýewropa, ýewropaly: perenli – fransiýaly, ýewropaly.
Perişan– 1. Dagynyk, bulaşyk, çaşgyn. 2. Erbet, ýaramaz.
Perraç– hökümdarlaryň hyzmatkärleri, köçä, howla, oturylýan ýere, jaýa (suw sepip, düşek düşäp) serenjam beriji. Soňky wagtlarda ol esger, nöker, ýasawul manylaryny hem aňladypdyr.
Perrende (perende)– guşlar,

192

16

2

5

0

Mowzugy VIP edenler:

— 6 sagat vip etdi.03.07.2020 / 03:47:45